XVII. YÜZYILDA İTİL KALMUKLARI İLE RUSLAR ARASINDAKİ MESELELER

Yıl 2024, , 81 - 91, 30.06.2024

Mecnun Yılmaz

https://doi.org/10.47089/iuad.1419241

Öz

Moğolistan’da Halhalar ile yaptıkları mücadeleler neticesinde anayurtlarını terk etmek zorunda kalan Kalmuklar, 1562 yılında İrtiş Nehri’ne doğru göç etmişler, nihayetinde Batı ve Orta Kazakistan’a yerleşmişlerdir. Ancak bazı Kalmuk grupları, çeşitli iç ve dış faktörler nedeniyle bu topraklarda uzun süre kalamamışlar, 1625 yılından itibaren belirli periyotlarda batıya doğru ilerlemeye başlamışlardır. Nitekim 1630 yılında Tayşa Ho-Urlük liderliğinde batıya doğru göç eden Kalmuk grupları, tarih literatüründe İtil Kalmukları olarak adlandırılmışlardır. Bu Kalmuk gruplarının batıya doğru göçleri sırasında Astrahan civarındaki Nogay gruplarına saldırması, Rusların onlara tepki göstermesine neden olmuştur. Böylece Kalmuklar ile Ruslar arasında ciddi mücadeleler başlamıştır. Ancak Ruslar, Kalmuklar ile yaptıkları mücadelelerde herhangi bir başarı sağlayamamışlardır. Bu durum, Kalmukların önce İtil Nehri’ne kadar sokulmasına, ardından da hem İtil Nehri civarındaki hem de Kuzey Kafkasya’daki Rus şehirlerine saldırılar düzenlemesine imkân vermiştir. Tayşa Dayçin, iki taraf arasındaki mücadelelere son vermek ve barışı sağlamak amacıyla 1649 yılında Ruslara yemin etmiş, ancak kısa süre içerisinde onu bozmuş ve 1655, 1656, 1657 yıllarında yenilerini etmiştir. Keza onun torunu Ayuka döneminde de benzer durumlar yaşanmıştır. Kalmuklar ile Ruslar arasında yayılma ve yemine dair meselelerin devam ettiği sıralarda Rusların Kalmuklara karşı misyonerlik faaliyetlerine başlaması iki taraf arasında yeni bir meselenin daha ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu makalenin amacı, XVII. yüzyılda İtil Kalmukları ile Ruslar arasındaki meseleleri ortaya koymaktır. Makale, kronolojik bir düzlemde ele alınmakta ve iki taraf arasındaki meselelere bağlı olarak üç başlık altında incelenmektedir. Kaynak olarak, arşiv belgelerinden ve Rusça literatürden istifade edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kalmuklar, Nogaylar, Astrahan, Ho-Urlük, Dayçin

Kaynakça

• Alpargu, Mehmet (2016). Nogay Ordası. Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları (s. 407-439). İstanbul: Ötüken.
• Berber, Oktay (2014). Kalmuk İstilası ve Türk Dünyasına Etkileri. [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Bogayavlenskiy, Sergey Konstantinoviç (1939). Materialı po İstorii Kalmıkov v Pervoy Polovine XVII Veka. İstoriçeskie Zapiski 5 (s. 48-102). Moskva: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Cuncuzov, Stepan Viktoroviç (2014). Kalmıki v Srednem Povoljye i na Yujnom Urale: İmperskie Mehanizmı Akkulturatsii i Problema Sohraneniya Etniçeskoy İdentiçnosti (Seredina 30-x Godov XVIII-Pervaya Çetvert XX Veka). Orenburg: OGAU.
• Cuncuzov, Stepan Viktoroviç ve Lyubiçankovskiy, Sergey Valentinoviç (2017). Missionerskaya Deyatelnost Nikodima Lenkeeviça v Kalmıtskom Hanstve (1725-1734 Godı). Novıy İstoriçeskiy Vestnik, 3, s. 172-191.
• Erdniev, Uryubcur Erdnieviç (1985). Kalmıki, İstoriko-Etnografiçeskie Oçerki. Elista: Kalmıtskoe Knijnoe İzdatelsvo.
• Goryaev, Mergen Sanaloviç, Avliev, Vyaçeslav Nikolayeviç ve Koltsov, Pyotr Mihayloviç (2018). Rasprostranenie Hristianstva Sredi Naseleniya Kalmıtskoy Stepi Astrahanskoy Gubernii v Posledniy Treti XVII – XVIII vv. Gumanitarnıe i Yuridiçeskie İssledovaniya, 4, s. 43-48.
• Khodarkovsky, Michael (1992). Where Two Worlds Met: The Russian State and the Kalmyk Nomads, 1600-1771. Ithaca-New York: Cornell University Press.
• Mannapov, Marsel Muritoviç (2008). K Voprosu o Mejetniçeskih Kontaktah i Letnih Koçevkah Başkir i Kalmıkov v XVII v. v Stepnom Zavolje. İzvestiya Altayskogo Gosudarstvennogo Universiteta, İstoriya, Politologiya, 3(4), s. 156-159.
• Miyawaki, Junko (2003). History of the Dzungars: Introductory Survey. History of Civilization of Central Asia (Development in Contrast: From the Sixteenth to the Mid-Nineteeth Century) 5 (s. 142-152). Paris: Unesco Publishing.
• Novoselskiy, Aleksey Andreeviç (1948). Borba Moskovskogo Gosudarstva s Tatarami v Pervoy Polovine XVII Veka. Moskva: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Orlova, Keemya Vladimirovna (2006). İstoriya Hristianizatsii Kalmıkov. Moskva: Vostoçnaya Literatura.
• Pilipçuk, Yaroslav Valentinoviç (2015). Kalmıtskoe Hanstvo vo Vremena Pravleniya Ayuka-Hana i Ego Otnoşenie s Tyurkami. Srednevekovıe Tyurko-Tatarskie Gosudarstva, 7, s. 139-151.
• Preobrajenskaya, P. S. (1960). İz İstorii Russko-Kalmıtskih Otnışeniy v 50-60-x Godah XVII v. Zapiski Kalmıtskogo NİİYALİ (s. 49-83). Elista.
• Puzanov, Vladimir Dmitreviç (2010). Voennıe Faktorı Russkoy Kolonizatsii Zapadnoy Sibiri (Konets XVI-Naçalo XVIII v.). [Dissertatsiya na Soiskanie Uçenoy Stepeni Doktora İstoriçeskih Nauk, Rossiykoe Akademiya Gosudarstvennıy Slujbı pri Prezidente Rossiyskoy Federatsii].
• Sançirov, Vladimir Petroviç (2011), K İzuçeniyu Toponimiki Oyratov i Kalmıkov (XVII-XVIII vv.). Novıy İstoriçeskiy Vestnik: Nauçnoe İzdanie, 29(3), s. 67-72
• Tepkeev, Vladimir Toltaeviç (2014). Kalmıtsko-Nogayskie Otnoşeniya v Naçale XVII Veka. Oriental Studies, 2, s. 16-21.
• Tepkeev, Vladimir Toltaeviç (2012). O Poyavlenii Pervıh Kreşennıh Kalmıkov v Moskve v Seredine XVII v. Novıy İstoriçeskiy Vestnik, 33(3), s. 18-25.
• Tepkeev, Vladimir Toltaeviç (2018). Ayuka Han i Ego Vremya. Elista: KalmNTS RAN.
• Topsakal, İlyas (2009). Rus Misyoner Kaynaklarına Göre Rus Çarlığı ve Türkler (1552-1917). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Trepavlov, Vadim Vintseroviç (2002). İstoriya Nogayskoy Ordı. Moskva: Vostoçnaya Literatura. Tsürümov, Aleksandr Viktoroviç ve Kurapov, Andrey Alekseeviç (2020). Hristianizatsiya Kalmıkov v Rossiysko-Kalmıtskom Vzoimodeystvii v Kontse XVII-Seredine XVIII vv. Vestnik Kalmıtskogo Universiteta, 48(4), s. 38-45. Tsürümov, Aleksandr Viktoroviç (2007). Kalmıtskoe Hanstvo v Sostave Rossii: Problemı Politiçeskih Vzaimootnoşeniy. Elista: ZAOr NPP Jangar.
• Yılmaz, Mecnun Tarık (2023), Elçilik Dairesi (Posolskiy Prikaz) Belgelerine Göre Tayşa Ayuka’nın 1673 Tarihli Yemini. Anasay, 26, s. 78-83.