TATAR VE BAŞKURT MASALLARINDA ARA SÖZLER

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 1, 55 - 77, 30.06.2022

Erkan Karagöz

https://doi.org/10.47089/iuad.1127587

Öz

Bir halk bilimi terimi olarak “ara söz”, sözlü anlatılarda anlatıcıların üslup veya belagat yöntemlerine başvurarak yaptıkları bir anlatım tekniğidir. Ara söz, formel ve motif gibi, anlatının yapısında bir birim olarak belirgin bir şekilde yer almasına rağmen Türk dünyası anlatılarında onlar kadar incelenmemiştir. Bunun sebebi, bu sözlerin çoğu zaman anlatı dışı bir unsur olarak görülmesi ve derlenen metnin edebî metninin oluşturulması aşamasında tamamen çıkartılması ya da kısmen kırpılması olabilir.
Bu çalışmada Tatar ve Başkurt sihirli masallarında anlatıcıların anlatılarda ara sözleri hangi işlev ve biçimde kullandığı örneklerle gösterilerek kişisel anlamda anlatıya nasıl yön verdikleri üzerinde durulmuştur. Bunun için ilk önce bir terim olarak “ara söz” kavramının folklorik açıdan ne anlam ifade ettiği, öne çıkan bazı görüşler etrafında değerlendirilmiş ve bir anlatıda ne gibi amaçlara hizmet ettiği hakkında bilgiler verilmiştir. Arkasından yapılan belli başlı çalışmalardaki sınıflandırılmalar üzerinde durulmuştur. Ondan sonra 60’ı Tatar, 60’ı Başkurt olmak üzere 120 masalda tespit edilen ara söz malzemesi tetkik edilmiş ve bu çalışmada izlenecek sınıflandırma yöntemi ortaya çıkartılmıştır. Yapılan bu sınıflandırmada ara sözler “geçiş yapan” ve “açıklama yapan” olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Sınıflandırmanın alt maddelerinin oluşturulmasında, işlev etkeni dikkate alınmıştır. Anlatıcının “geçiş yapan ara sözleri”, anlatının kurgusunda bir bakıma o bölümü toparlamak için kişi-zaman-mekân geçişlerini sağlamak üzere; “açıklama yapan ara sözleri” de kendi bilgi, görgü, çevre gibi geçmiş deneyimleri dâhilinde bir an için konu dışına çıkarak anlatıda geçen o duruma getirdiği açıklamayla, kendisinin de bir kahraman kimliğiyle anlatıda yer aldığını dinleyiciye hissettirmek üzere kullandığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Ara söz, masal, anlatı, anlatıcı, Tatar, Başkurt

Kaynakça

• ALTUN, Işıl. (2014). Halk Hikâyelerindeki Olay ve Düşünce Aktarımlarında Digression'dan Yararlanma. Turkish Studies, S. 9(3), 111-122.
• AUSTIN, Norman. (1966). The Function of Digressions in the Iliad. Greek, Roman, and Byzantine Studies, 7(4), 295-312.
• BAŞGÖZ, İlhan. (1986). Digression in Oral Narrative: a Case Study of Individual Remarks by Turkish Romance Tellers. Journal of American Folklore, 99(391), 5-23.
• BAŞGÖZ, İlhan. (1986). Sözlü Anlatım Türlerinde Konudan Sapmalar (Digression), çev. İlhan Başgöz. Folklor/Edebiyat, S. 14, 99-112.
• BAŞGÖZ, İlhan. (2001). Sözlü Anlatımda Ara Söz: Türk Hikâye Anlatıcılarının Şahsi Değerlendirmelerine Ait Bir Durum İncelemesi, çev. Metin Ekici. Millî Folklor, S, 50, 86-104.
• BAYAT, Fuzuli. (2011). Haşiye Metnin (Ara Söz ve Cümlelerin) Masal Anlatımında Rolü. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, S. 4(8), 5-14.
• CAMALETDİNOV = Җамалетдинов, Л. (1994). Татар халык әкиятләре: тылсымлы әкиятләр. Казан: Татарстан китап нәшрияты. [Camaletdinov, L. (1994) Tatar Halık Ekiyetleri: Tılsımlı Ekiyetler. Kazan: Tataristan Kitap Neşriyatı.]
• CURTIS, Paul M. (1993). Byron's Beppo: Digression and Contingency. The Dalhousie Review.
• DAWSON, Paul. (2016). From Digressions to Intrusions: Authorial Commentary in the Novel. Studies in the Novel, 48(2), 145-167.
• DEVELLİOĞLU, Ferit. (2003). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (haz. Aydın Sami Güneyçal). Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
• DUMAN, Mustafa. (2019). Yapısal ve İşlevsel Bir Anlatı Unsuru Olarak Ara Sözler: Kutadgu Bilig Örneği. Milli Folklor, S. 124, 17-29.
• GENCAN, Tahir Nejat, vd. (1974). Yazın Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• GEORGES, Robert A. (1981). Do Narrators Really Digress? A Reconsideration of “Audience Asides” in Narrating. Western Folklore, 40(3), 245-252.
• MASATTAŞ, Âdem. (2019). Arasözler Nasıl ve Neden Kullanılır? Köroğlu Destanı ve Behçet Mahir Örneği. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, S. 12(27), 690-703.
• MİNHACETDİNOV = Минһажетдинов Марат һәм Харисов Әхнәф. Башҡорт халыҡ ижады, Әкиәттәр. Икенсе китап, Башҡортостан китап нәшриәте, 1976. [Minhacetdinov, Marat ve Harisov, Ehnef. Başkurt Halık İcadı, Ekiyetter. İkinsi Kitap. Ufa: Başkurtustan Kitap Neşriyatı, 1976.]
• SILAY, Kemal. (1991). Ahmedi'nin Osmanlı Tarihinde Arasöz (Digression) Tekniğinin Kullanımı ve İşlevi. Türkoloji Dergisi, S. 9 (1), 153-162.
• TDK Güncel Türkçe Sözlük, Genel Ağ: https://sozluk.gov.tr/ (19.04.2022).
• TÜRKMEN, F. (1998). Dede Korkut Hikâyelerinde Ara Sözler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, S. 46 (1998/1) 153-160.
• YAYIN, Nerin. (2007). Ak Möör Destanındaki Ara Sözler. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 13, 261-281.