The Architectural Activities of Protestant Missionaries in the Ottoman Period: The Erzurum American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) Campus

Yıl 2023, Sayı: 19, 255 - 283, 31.01.2023

Zülal Gürbüz , Oya Şenyurt

https://doi.org/10.26650/artsanat.2023.19.1129441

Öz

Social and public rights were given to non-Muslim communities with the Edict of Gülhane and the Imperial Reform Edict. As a result, missionary activity was institutionalized in the Ottoman Empire through structures such as schools, printing houses, and hospitals, with the activities focused on Armenians since the first half of the 19th century. Erzurum’s Armenian population made it a significant and suitable city for observing missionary activities of which many were carried out there. At that time, the American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) was an important Protestant missionary organization because it had the only missionary campus in the center of Erzurum. It located itself in the city with the concept of a central mission with an Upper and Lower House that served as the central station connecting the stations outside of Erzurum. For these reasons, the Erzurum ABCFM campus can be seen as one of the end products of the institutionalization of missionary work. This study examines the Erzurum ABCFM campus as well as the activities carried out by the Protestant missionaries in Erzurum on an urban and architectural scale using drawings and documents.

Anahtar Kelimeler

19th century, Protestant, American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM), architectural activity

Osmanlı Dönemi’nde Protestan Misyonerlerin Mimarlık Faaliyetine Yönelik Bir Inceleme: Erzurum Amerikan Board (ABCFM) Yerleşkesi

Öz

Tanzimat ve Islahat fermanları ile gayrimüslüm cemaatlere verilen sosyal ve kamusal haklar, misyonerlik faaliyetlerinin okul, matbaa, hastane gibi yapılar yoluyla Osmanlı’da kurumsallaşmasına zemin hazırlamıştır. Önceleri Rumlara yönelik yürütülen misyonerlik faaliyetlerinin 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren Ermeniler üzerine yoğunlaştığı görülmektedir.
Ermeni nüfusa ev sahipliği yapmış Erzurum’da çeşitli misyonerlik çalışmaları yürütülmüş olsa da Protestanları ve bir Protestan misyoner örgütü olarak Amerikan Board’ı hem Erzurum merkezde meskûn tek misyoner yerleşkesine sahip olması hem “Alt-Üst Misyon Evi” şeklinde bir kavramla kentte açıkça yer edinmesi hem de Erzurum’un dış istasyonlarının bağlandığı merkez istasyon şeklinde faaliyet göstermesi açısından farklı bir yerde konumlandırmak mümkündür. Belirtilen sebeplerle misyonerliğin kurumsallaşma sürecinin sonuç ürünlerinden biri olarak görülebilecek Amerikan Board’ın Erzurum yerleşkesi ve bu sonucun yapıcısı olan Protestan misyonerlerin Erzurum’da yürüttüğü faaliyetler çizim ve belgelerle kentsel ve mimari ölçekte irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

19. yüzyıl, Protestanlık, Erzurum, Amerika Yabancı Misyon Temsilcileri Birliği, Mimarlık faaliyeti

Kaynakça

• Akyul, Mustafa. “Osmanlı Devleti’nin Yıkılmasında Misyonerlik Faaliyetlerinin Etkileri”. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2007.
• Alan, Gülbadi. “Amerikan Board Okulları ve Türk-Ermeni İlişkilerinde Oynadıkları Roller”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10 (2001): 153-182
• Alemdar, Süheyl. “Osmanlı Devleti’nde Kiliselerin Tamir ve İnşası”. Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2012.
• Bosch, David J. Transforming Mission, Paradigm Shifts in Theology of Mission. New York: Orbis Books, 1991.
• Danacıoğlu, Esra. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Board Okulları ve Ermeniler”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 9 (2000): 131-144.
• Eryılmaz, Bilâl. Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi. İstanbul: Risale Basın Yayın, 1996.
• “Erzurum’un Hafızasını, çocukluğumuzu, anılarımızı, Gazi İlkokulu’nu yok ettiler,” Türkiye Haber Ajansı. 27 Mayıs 2021. Erişim 10 Kasım 2022. https://www.turkiyehaberajansi.com/ yazarlar/ahmet-kaplan/erzurumun-hafizasini-cocuklugumuzu-anilarimizi-gazi-ilkokulunu-yok- ettiler/1621/
• Günay, Tuncer. Misyonerler ve Fener Rum Patrikhanesi. Ankara: Berikan Yayınları, 2002. Gündüz, Şinasi. “Misyonerlik”, C. 30. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020, 193-199. Hillman, Eugene. The Church as Mission. London: Sheed and Ward, 1996.
• Kerimoğlu, Barış. Zehirli Sarmaşık Misyonerler. İstanbul: Ulus Yayınları, 2004.
• Kocabaşoğlu, Uygur. Anadolu’daki Amerika (Kendi Belgeleriyle 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2000.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1980.
• Michalski, Sergiusz. Reformation and the Visual Arts: The Protestant Image Question in Western and Eastern Europe. Londra: Routledge, 1993.
• Novelli, Chris, Melina Bezirdjian, Calder Loth ve Lena Sweeten McDonald. Classic Commonwealth: Virginia Architecture From The Colonial Era To 1940. Virginia: The Virginia Department of Historic Resources, 2015.
• Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927. C. 2. Ankara: T.C. Başkanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 1996.
• Öztürk, Ayhan. “Amerikan Board’un kuruluşu, teşkilatlanması ve Osmanlı Devleti’nde Kurduğu Misyonlar”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 23 (2007): 63-74.
• Sağ, Mustafa Kaan. “Osmanlı Başkenti İstanbul’da Britanya Kökenli Misyonerlik Okulları ve İskoç bir Yapı Ustası”. Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2017.
• Stone, Frank Andrews. Academies For Anatolia. London: University Pres of America, 1984. Strong, William E. The Story Of The American Board. Norwood: The Pilgrim Press, 1910.
• Şana, Tansu. “19.Yüzyılın İkinci Yarısında Katolik Cizvitler ile Protestan Misyonerler Arasında Osmanlı’da Suriye ve Lübnan Vilayetlerinde Yaşanan Eğitim Rekabeti”. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2019.
• Şenyurt, Oya. “Mekânın ‘İttihâz’ı: Osmanlı’nın Son Dönemlerinde Cizvitlerin Kayseri ve Adana’da Bazı İnşaat Faaliyetleri”. Medeniyet Sanat Dergisi 2 (2019): 91-103.
• Tanör, Bülent. Osmanlı- Türk Anayasal Gelişmeleri: 1789-1980. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• Yeşilyurt, Yahya. “Erzurum Yerel Tarih Araştrmaları Açısından İngiliz Ulusal Arşivlerinin Önemi (19. Yüzyıl)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED) 55 (2016): 597-624.
• Yücel, İdris. “Kendi Belgeleri Işığında Amerikan Board’un Osmanlı Ülkesindeki Teşkilatlanması”. Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2005. Erzurum Arşivi. ‘’ Osmanlı dönemi erzurum şehir haritası-(M. Küçükuğurlu-M.T. Tüfekçi).’’ Erişim 10 Kasım 2022. http://erzurumarsivi.com/?page_id=211
• Salt Araştırma. ‘’Erzurum Station Group, 1908.’’ Erişim 10 Kasım 2022. https://archives. saltresearch.org/handle/123456789/43960.
• Salt Araştırma. ‘’Property Sketches and Listings.’’ Erişim 10 Kasım 2022. https://archives. saltresearch.org/handle/123456789/45871.
• Salt Araştırma. ‘’ “Upper” House, Erzroom.’’ Erişim 10 Kasım 2022. https://archives.saltresearch. org/handle/123456789/46842
• Salt Araştırma. ‘’Hospital showing rooms below (kitchen, wash room, wood room and enterance hall), Erzroom, 1906.’’ Erişim 10 Kasım 2022. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/42974
• Salt Araştırma. ‘’Hospital Rooms Erzroom, 1906.’’ Erişim 10 Kasım 2022. https://archives. saltresearch.org/handle/123456789/45889
• Salt Araştırma. ‘’Barn of Upper Mission House, Erzroom.’’ Erişim 10 Kasım 2022. https://archives. saltresearch.org/handle/123456789/44918
• Salt Araştırma. ‘’Front view of Girl’s School Erzroom.’’ Erişim 10 Kasım 2022. https://archives. saltresearch.org/handle/123456789/42975
• Salt Araştırma. ‘’Boy’s School Erzroom, 1906.’’ Erişim 10 Kasım 2022. https://archives.saltresearch. org/handle/123456789/46844
• Photographs of Tuskegee Institute: An Illustrated Inventory of the American Antiquarian Society. “Armstrong Hall, T.N.I.I. - boys dormitory.” Erişim 10 Kasım 2022. https://www. americanantiquarian.org/tuskegeecollection/items/show/64.
• Türk Dil Kurumu. “Misyon.” Erişim 30 Kasım 2022. https://sozluk.gov.tr/?kelime=misyon Türk Dil Kurumu. “Misyoner.” Erişim 30 Kasım 2022. https://sozluk.gov.tr/?kelime=misyoner.
• Yandex Haritalar. ‘’Nene Hatun Cad.’’ Erişim 10 Kasım 2022. https://yandex.com.tr/harita/200205/ yakutiye/geo/nene_hatun_cad_/3341406389/?l=sat%2Cpht&ll=41.282519%2C39.911481&z=17
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.) 2398/179832, 17 Cemazeyilahir 1322 [29 Ağustos 1904].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Cevdeti Adliye (C..ADL) 65/3931, 14 Ramazan 1291 [25 Ekim 1874].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT) 1813/109, 19 Recep 1308 [28 Şubat 1891].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye Muamelat (DH.TMIK.M..) 27/45, 3 Ramazan 1314 [5 Şubat 1897].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye Muamelat (DH.TMIK.M..) 180/4, 17 Cemazeyilahir 1322 [29 Ağustos 1904].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye Muamelat (DH.TMIK.M..) 205/49, 12 Şaban 1323 [12 Ekim 1905].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye Şifre Kalemi (DH.ŞFR.) 322/61, 3 Şubat 1319 [16 Şubat 1904]
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye Şifre Kalemi (DH.ŞFR.) 348/105, 30 Haziran 1321 [13 Temmuz 1905].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye Şifre Kalemi (DH.ŞFR.) 395/38, 5 Mart 1324 [18 Mart 1908].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT) 4/18, 8 Cemazeyilevvel 1260 [26 Mayıs 1844].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT) 257/50, 13 Safer 1275 [22 Eylül 1858].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT) 306/63, 26 Safer 1276 [24 Eylül 1859].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT) 342/67, 5 Muharrem 1277 [24 Temmuz 1860].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). İrade-i Hariciye (İ..HR..) 221/12846, 2 Rabiulahir 1283 [14 Ağustos 1866].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). İrade-i Hariciye (İ..HR..) 252/15007, 10 Şevval 1288 [23 Aralık 1871].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). İrade-i Hariciye (İ..HR..) 255/15220, 2 Cemazeyilahir 1289 [7 Ağustos 1872].