Paphlagonia’dan Yeni Bir Keşif: Hadrianopolis İç Kalesi’ndeki Kare İçinde Haç Planlı Yapı (İlk Tespitler)

Yıl 2023, Sayı: 20, 703 - 731, 31.07.2023

Ercan Verim

https://doi.org/10.26650/artsanat.2023.20.1293084

Öz

Hadrianopolis, Karabük’ün Eskipazar ilçesi sınırlarındaki önemli bir Güney Paphlagonia kentidir. 2003 yılından beri süregelen kazı çalışmalarıyla, kentte hepsi Erken Bizans Dönemi’ne tarihlendirilen yedi yapı ortaya çıkarılmıştır. Bunlardan biri de bu çalışmanın konusu olan ve Hadrianopolis İç Kalesi’ndeki Kare İçinde Haç Planlı Yapı olarak adlandırılan yapıdır. Epigrafik kaynakların eksikliği ve kazı çalışmalarındaki buluntuların yetersizliği, yapının kim tarafından, hangi tarihte yaptırıldığı veya hangi işlevde kullanıldığı konusunda net bilgiler verilmesini engellemektedir. Bulunduğu konum, mimari özellikleri ve buluntular, idari veya askerî işlevli bir yapı olduğuna işaret etmektedir. Yapının iki farklı inşa evresi bulunmaktadır. İlk olarak Roma Dönemi’nde, muhtemelen 2.-3. yüzyıl civarında inşa edilmiş, Erken Bizans Dönemi başlarında büyük ihtimalle 4.-5. yüzyıl arasında yıkılmış ve kare içinde haç planlı olarak yeniden yapılmıştır. Kare içinde haç plan, Bizans mimarlığında daha çok kilise, martyrium ve mausoleum gibi dinî işlevli yapılarda uygulanmıştır. Bu yayında tanıtılan kare içinde haç planlı yapı ise idari veya askerî işlevlidir. Erken Bizans Dönemi’ne tarihlenen az sayıdaki kare içinde haç planlı yapılardan biri olmasının yanında, idari veya askerî işlevli yapıda bu plan tipinin uygulanması, yapıyı Bizans mimarlığı içerisinde önemli kılmaktadır. Bu çalışmada, yapının tarihi, mimari özellikleri ve buluntuları detaylı şekilde açıklanarak işlevine dair öneriler sunulmuş ve yapının Bizans mimarlığındaki önemi vurgulanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bizans, Paphlagonia, Hadrianopolis, İç Kale, Kare İçinde Haç Plan

Teşekkür

Tüm Hadrianopolis ekibine ve kazı başkanı Doç. Dr. Ersin Çelikbaş’a teşekkür ederim. Ayrıca bu makaledeki bazı eserlerin tasnifi konusunda yardımcı olan Prof. Dr. Mustafa Hamdi Sayar, Doç. Dr. Ertuğ Ergürer ve Doç. Dr. Kasım Oyarçin’e de teşekkürlerimi sunarım.

A New Discovery from Paphlagonia: The Cross-in-Square Planned Building in Hadrianopolis Citadel (First Results)

Öz

Hadrianopolis is an important Southern Paphlagonian ancient city within the borders of Eskipazar district of Karabük. As a result of the excavations that have been going on since 2003, the ruins of seven buildings, date to the Early Byzantine period were discovered in the city. The one of them called as The Cross-in-Square Planned Building in Hadrianopolis Citadel, is also the subject of this article. Its location, architectural characteristics and findings indicate that it was an administrative or military building. Its construction has been completed in two stages, the first construction was in the Roman period, probably around the 2nd-3rd century AD. and it was destroyed at the beginning of the Early Byzantine period between the 4th and 5th centuries and rebuilt with the cross-in-square plan. The cross-in-square plan was common in Byzantine architecture mostly in religious buildings such as churches, martyrium and mausoleums. The cross-in square planned building adressed in this article had an administrative or military function. Besides the rarity of its type of plan in the Early Byzantine period, its military or administrative function makes it more particular as a cross-in-squared planned building of this era. In this study, the history, architectural characteristics and findings of the building were explained in detail, and suggestions about its function were presented and the importance of the building in Byzantine architecture is tried to be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Byzantine, Paphlagonia, Hadrianopolis, Citadel, The Cross-in-square plan

Kaynakça

• Alp, Ahmet Oğuz. “The Newly Discovered Middle Byzantine Churches from Phyrgia.” Architecture of Byzantium and Kievan Rus from the 9th to the 12th Centuries. Ed. Hans Buchwald. St. Petersburg: The State Hermitage Puplishers, 2010, 9-20. google scholar
• Altripp, Michael. “Beobachtungen zu Synthronoi und Kathedren in Byzantinischen Kirchen Griechenland.” Bulletin de Correspondence Hellenique 124/1 (2000): 377-412. google scholar
• Aydın, Ayşe. “Dağlık Kilikia Bölgesi Geç Antik Dönem Kırsal Yerleşimlerindeki Hıristiyan Dini Yapıları ve İşlevleri.” Antik Dönemde Akdeniz’de Kırsal ve Kent. Ed. Ümit Aydınoğlu ve Ahmet Mörel. Mersin: Mersin Üniversitesi Yayınları, 2017, 78-94. google scholar
• Brandes, Wolfram. Die Stadte Kleinasiens im 7. Und 8. Jahrundert. Amsterdam: J. C. Gieben Verlag, 1989. google scholar
• Buchwald, Hans. “Imitation in Byzantine Architecture-An Outline.” Studien zur Byzantinischen Kunst un Geschichte Festschrift für Marcell Restle. Ed. Birgitt Barkopp ve Thomas Steppan. Stuttgart: Anton Hiersemann, 2000, 39-55. google scholar
• Cheynet, Jean-Claude. “İmparatorluk Yönetimi.” Bizans Dünyası: Bizans İmparatorluğu (6411204). Çev. Aslı Bilge. Ed. Jean-Claude Cheynet. İstanbul: Ayrıntı Yayınları: 2018, 132-154. google scholar
• Curcic, Slobodan. “Architectural Significance of Subsidiary Chapels in Middle Byzantine Churches.” Journal of the Society of Architectural Historians 36/2 (1977): 94-110. google scholar
• Çelikbaş, Ersin ve Ercan Verim. “Hadrianoupolis Kuzeybatı Nekropol Kilisesi’nin Bema ve Apsisi Mozaikleri.” JMR 14 (2021): 79-99. Erişim 20 Nisan 2023, https://doi.org/10.26658/jmr.930827. google scholar
• Davies, Nikolas ve Erkki Jokiniemi. Dictionary of Architecture and Building Construction. Oxford: Elsevier Architectural Press, 2008. google scholar
• Diehl, Charles. Maneul d’art Byzantine. Paris: Libraire Alphonse Picard et Fills, 1925. google scholar
• Eliüşük, Mevlüt ve Gülçin Karakaş. “Paphlagonia Hadrianopolisi’nde Kare Planlı Yapı’da Bulunan Pontic Sigillata Grubu Seramikleri.” TÜBA-AR 30 (2022): 203-220. google scholar
• Er, Yasemin. Klasik Arkeoloji Sözlüğü. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2017. google scholar
• Eyice, Semavi. “Akkale in der Nahe von Elaiussa-Sebaste (Ayaş).” Studien Zur Spatantiken und Byzantinischen Kunst: Friedrich Wilhelm Deichman Gewidmet, Teil 1. Ed. Otto Feld ve Urs Peschlow. Bonn: Dr. Rudolf Habelt GMBH, 1986, 63-76. google scholar
• Eyice, Semavi. “Amasra Büyükada’sında Bir Bizans Kilisesi.” Belleten 15/60 (1951): 469-496. google scholar
• Grabar, Andre. Martyrium, Recherces sur le Culte des Relique et l’art Chretien Antique, Volume I: Architecture. Paris: College de France, 1946. google scholar
• Hoddinott, F. Ralp. Early Byzantine Churches in Macedonia and Southern Serbia: A Study of the Origins and the Initial Development of East Christian Art. New York: St. Martin’s Press INC., 1963. google scholar
• Kalkan, Emrullah ve Ersin Çelikbaş. “New Findings from Prehistoric Period in Western Black Sea Region: Hadrianopolis (Karabük-Eskipazar) Prehistoric Potterys.” KAREN 8/16 (2022): 417-431. Erişim 19 Nisan 2023, https://doi.org/10.31765/karen.1163578. google scholar
• Kazdhan, P. Alexander ve Anthony Kutler. “Comes Sacrarum Largitionum.” The Oxford Dictionary of Byzantium. 1. cilt. Ed. Alexander P. Kazhdan, Alice-Mary Talbot, Anthony Cutler, Timothy E. Gregory ve Nancy P. Sevcenko. New York-Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991, 486. google scholar
• Kazdhan, P. Alexander ve Nicolas Oikonomides. “Kommerkiarios.” The Oxford Dictionary of Byzantium. 2. cilt. Ed. Alexander P. Kazhdan, Alice-Mary Talbot, Anthony Cutler, Timothy E. Gregory ve Nancy P. Sevcenko. New York-Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991, 1141. google scholar
• Keleş, Vedat, Ersin Çelikbaş ve Alper Yılmaz. “Paphlagonia Hadrianopolis’i.” Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü 40. Kuruluş Yılı Armağanı: Anadolu’nun Zirvesinde Türk Arkeolojisinin 40 Yılı. Haz. Hasan Kasapoğlu ve Mehmet Ali Yılmaz. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 2014, 271-290. google scholar
• Krautheimer, Richard. Early Christian and Byzantine Architecture. Middlesex: Penguin Books Ltd., 1965. google scholar
• Laiou, E. Angeliki ve Cecile Morrisson. The Byzantine Economy. Cambridge: Cambridge Üniversitesi Yayınları, 2007. google scholar
• Lefort, Jacques. “The Rural Economy, Seventh-Twelfth Centuries.” The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century. 1. cilt. Ed. Angeliki E. Laiou. Washington D.C.: Dumbarton Oaks, 2002, 225-310. google scholar
• Mango, Cyril. Bizans Mimarisi. Çev. Mine Kadiroğlu. Ankara: Rekmay Ltd. Şt., 2006. google scholar
• Mango, Cyril. Byzantine Architecture. Milan: Electa Editrice, 1978. google scholar
• McGeer, Eric, John Nesbitt ve Nicolas Oikonomides. Catalogue of the Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art: The East. 4.cilt. Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2001. google scholar
• Morrisson, Cecile. “Başkent.” Bizans Dünyası: Doğu Roma İmparatorluğu 330-641. Çev. Aslı Bilge. Ed. Cecile Morrisson. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014, 201-210. google scholar
• Mörel, Ahmet. “Doğu Dağlık Kilikia Bölgesi’nde (Isauria) Bir Liman Yerleşimi: Akkale.” Antik Dönemde Akdeniz’de Kırsal ve Kent. Ed. Ümit Aydınoğlu ve Ahmet Mörel. Mersin: Mersin Üniversitesi Yayınları, 2017, 95-121. google scholar
• Nesbitt, John ve Nicolas Oikonomides. Catalogue of Byzantines seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art: West, Northwest and Central Asia Minor and the Orient. 3. cilt. Washington DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 1996. google scholar
• Orlandos, Anastasios. “H OTaupiKn BaoıXiKq thÇ ©aooy (He staurike basilike tes Thasu).” Apxeıov Tav BuZavTivav Mvn^nıav TnçE^aâoç To/ıoç Z' (Archeion ton byzantinon mnemeion tes Hellados). Aönvaıç (Atina): TvnoYa^sıov Eotıa (Hestia Yayınevi), 1951, 3-61. google scholar
• Pekak, Mustafa Sacit. “Kappadokia’da Bizans Dönemine Ait Haç Planlı İki Kilise.” Sanat Tarihi Dergisi 17/2 (2008): 85-113. google scholar
• Pekak, Mustafa Sacit. Trilye (Zeytinbağı) Fatih Camisi (Bizans Kapalı Yunan Haçı Planı). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2009. google scholar
• Ramsay, William Mitchell ve Gertrude Lowthian Bell. The Thousand and One Churches. Londra: Hodder and Stoughton, 1909. google scholar
• Schmitz, Leonhard. “Horrea’rii/Horreum.” Dictionary of Greek and Roman Antiquities. Ed. William Smith. Boston: Little, Brown, and Company, 1859, 618. google scholar
• Soykan, A. Nazlı. “Kappadokia Bölgesindeki Kapalı Yunan Haçı Planlı Kagir Kiliselerin Mimari Özellikleri Açısından İrdelenmesi.” Akademik Sanat; Sanat, Tasarım ve Bilim Dergisi 4/7 (2019): 44-64. google scholar
• Verim, Ercan ve Oğulcan Avcı. “Çeltikdere’de Kapalı Yunan Haçı Planlı Bir Kilise.” History Studies 9/2 (2017): 235-256. Erişim 15 Nisan 2023. https://doi.org/10.9737/hist.2017.533. google scholar
• Verim, Ercan. “Batı Karadeniz Bizans Dönemi Mimarisi (Bartın-Bolu-Düzce ve Zonguldak).” Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi, 2022. google scholar
• Verim, Ercan. “Hadrianopolis Antik Kenti’nden Bir Grup Erken Bizans Dönemi Sütun Başlığı.” Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 55 (2022): 183200. google scholar
• Verim, Ercan. “Paphlagonia’da Bir Piskoposluk Merkezi: Hadrianoupolis Antik Kenti.” Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu Bildiri Kitabı. Ed. Ayhan Işık, Tuğba Aydeniz ve İbrahim Hakkı İmamoğlu. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2019, 276-289. google scholar
• Wullf, Oscar. Altchristliche und Byzantinische Kunst, Volume II: Die Byzantinische Kunst von der ersten Blüte bis zu ihrem Ausgang. Berlin-Potsdam: Akademische Verlagsgesellschaft Athenaion M. B. H, 1914. google scholar
• Zacos, George ve Alexander Veglery. Byzantine Lead Seals. 2. cilt. Basel: J. J. Augustin, Glückstadt, Est.-Ger., 1972. google scholar