Erzurum Arkeoloji Müzesinde Bulunan ve Erken Dönem Kazılardan Ele Geçen Karaz Kültürüne Ait Pişmiş Toprak Hayvan Figürinleri

Yıl 2025, Sayı: 23, 1 - 19, 05.02.2025

Rabia Akarsu , Elif Şener

https://doi.org/10.26650/artsanat.2025.23.0001

Öz

Figürinler, insan ve hayvan betimleri olan, ortak amaçlar doğrultusunda kullanılan arkeolojik buluntulardır. Ele geçtikleri mekânlar ile ilişki kurulduğunda daha çok dinî amaçlarla kullanıldığı düşünülen söz konusu küçük buluntular, ait oldukları kültürün inanç sistemi hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Yaklaşık olarak MÖ 3500-1500 yılları arasında Kafkasya’dan Levant içlerine ve Kuzeybatı İran’dan Orta Anadolu’ya kadar geniş bir alanda yayılım gösteren Karaz kültürünün daha çok seramik malzemesine dair çalışmalar yapılmış olup inanç sistemi hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. Bununla birlikte Karaz kültürüne ait figürinler hakkında çok fazla bilimsel çalışma da yapılmamıştır. Karaz kültürünün önemli merkezlerinden biri olan Erzurum ilinde 1960 yılında Pulur Höyüğü, 1961 yılında Güzelova Höyüğü ve 1994-2000 yılları arasında Sos Höyük erken dönem kazı çalışmalarından Erzurum Arkeoloji Müzesine gelen 20 adet pişmiş toprak hayvan figürini bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Kültüre adını veren Karaz Höyüğü’nde figürin ele geçmemiştir. Makale kapsamında figürinlerin tipolojik sınıflandırmaları yapılıp biçimsel olarak detaylı bilgileri verildikten sonra Karaz kültür alanı içindeki benzer örnekler ile karşılaştırılması yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karaz Kültürü, Doğu Anadolu Bölgesi, Erzurum Arkeoloji Müzesi, Hayvan Figürinleri, Pişmiş Toprak

Baked Clay Animal Figurines of the Karaz Culture from Early Excavations in the Erzurum Archeological Museum

Öz

Figurines are significant archeological artifacts that depict humans and animals, often serving practical or symbolic purposes. Considering their location, these small artifacts provide significant insights into the belief systems of the cultures to which they belong. The Karaz culture, which flourished between approximately 3500 and 1500 BCE and extended from the Caucasus to the Levant and from Northwestern Iran to Central Anatolia, has been widely studied through the use of ceramic materials, yet there is limited information about its belief system. Besides, studies focusing on figurines from the Karaz culture are scarce. Hence, this study examines 20 baked clay animal figurines housed in the Erzurum Archeological Museum. These artifacts were recovered during early excavations at Pulur Höyüğü (1960), Güzelova Höyüğü (1961), and Sos Höyük (1994–2000) in Erzurum Province, a key center of the Karaz culture. No figurines were discovered at Karaz Höyüğü, the site that gave the culture its name. Within the scope of this article, the figurines were classified typologically, accompanied by detailed descriptions of their forms. Additionally, comparisons were made with similar figurines found in other regions associated with the Karaz culture.

Anahtar Kelimeler

Karaz Culture, Eastern Anatolia Region, Erzurum Archeological Museum, Animal Figurines, Baked Clay

Kaynakça

• Abedi, Akbar, Hamid Khatib Shahidi, Christine Chataigner, Kamalaldin Niknami, Nasir Eskandari, Mehdi Kazempour, Alireza Pirmohammadi, Javad Hosseinzadeh ve Ghader Ebrahimi. “Excavation at Kul Tepe (Hadishahr), North-Western Iran, 2010: First Preliminary Report.” Ancient Near Eastern Studies 51 (2014): 33-165 google scholar
• Avetisyan, Pavel. “Recently Found Archaeological Sites of Armenia (Agarak).” Armenian Journal of Near Eastern Studies III/2 (2008): 39-50 google scholar
• Ayten, Ebru Gizem. “Animal Figurines During the Early Bronze Age of Anatolia: The Case Koçumbeli.” Yüksek Lisans tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 2019 google scholar
• Badalyan, Ruben ve Pavel Avetisyan. Bronze and Early Iron Age Archaeological Sites in Armenia I: Mt. Aragats and its Surrounding Region. Oxford: BAR International Series 1697, 2007 google scholar
• Batiuk, Stephen, Mitchell Rothmann, Siavash Samei ve Roman Hovsepyan. “Unraveling the Kura-Araxes Cultural Tradition Across Space and Time.” Ancient Near Eastern Studies 59 (2022): 236-449 google scholar
• Burton Brown, Theodore. Excavations in Azerbaijan, 1948. Londra: John Murray, 1951 google scholar
• Ertem, Hayri. “Han İbrahim Şah Kazısı 1971.” Keban Projesi 1971 Çalışmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1974, 9-70 google scholar
• Ertem, Hayri. Keban Projesi Han İbrahim Şah Kazısı 1970-1971. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1982 google scholar
• Esin, Ufuk. “Tepecik Kazısı 1968 Yılı Ön Raporu.” Keban Projesi 1968 Yaz Çalışmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1970, 147-172 google scholar
• Esin, Ufuk. “Tepecik Kazısı, 1974.” Keban Projesi 1974-1975 Çalışmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1982, 71-118 google scholar
• Greenberg, Raphael, Hai Ashkenazi, Alice Berger, Mark Iserlis, Yitzhak Paz, Yael Rotem, Ron Shimelmitz, Melissa Tan ve Sarit Paz. “The google scholar
• Circles Building (Granary) at Tel Bet Yerah (Khirbet el-Kerak): A New Synthesis (Excavations of 1945–1946, 2003–2015).” Bulletin of the American Schools of Oriental Research 378 (2017): 163-202 google scholar
• Gülçur, Sevil. “Vom Gott zum Spielzeug: Die Tierfiguren von Tepecik.” Karatepe’deki Işık: Halet Çambel’e Sunulan Yazılar. Ed. Güven Arsebük, Marchteld J. Mellink ve Wulf Schirmer. İstanbul: Ege Yayınları, 1998, 347-364 google scholar
• Halilov, Toğrul. “Nahçıvan’daki Erken Tunç Çağı Yerleşimlerinde Bulunmuş Kil Hayvan Figürleri.” Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 2/3 (2013): 1-10 google scholar
• Hauptmann, Harald. “Norşuntepe 1968 Kazıları Ön Raporu.” Keban Projesi 1968 Yaz Çalışmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1970, 103-130 google scholar
• Hauptmann, Harald. “Norşuntepe Kazıları, 1973.” Keban Projesi 1973 Çalışmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1979, 43-78 google scholar
• Hodder, Ian. “Figürinler Hakkında Düşünmek.” Tunç Çağının Gizemli Kadınları. Ed. Şennur Şentürk. İstanbul: Yapı Kredi Yayıncılık, 2005, 7-10 google scholar
• Huseynov, Muzaffar. “Archaeological Studies at Settlement Gel Yeri.” Uluslararası Doğu Anadolu-Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu Bildiriler I. Ed. Mehmet Işıklı ve Birol Can. Cambridge: Cambridge Scholars Yayınları, 2015, 47-57 google scholar
• Işıklı, Mehmet. “Erzurum Ovası Alaybeyi Höyüğü Kalkolitik ve Erken Tunç Çağ Tabakaları.” Karaz’dan Büyük İskender’e Erzurum Ovasında Yeni Bir Keşif. Ed. Gülşah Altunkaynak. Ankara: Bilgin Kültür Yayınları, 2019, 139-182 google scholar
• Kalkan, Aytekin. “Etnoarkeolojinin Anadolu’da Uygulanabilirliği.” Yüksek Lisans tezi, Adnan Menderes Üniversitesi, 2009 google scholar
• Knudsen, Nadeshda ve Raphael Greenberg. “The Khirbet Kerak Ware Figurine: a New Component in the Kura-Araxes Cultural Assemblage.” Levant 51/3 (2019): 271-286 google scholar
• Koşay, Hamit Zübeyr ve Hermann Vary. Pulur Kazısı 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1964 google scholar
• Koşay, Hamit Zübeyr ve Kemal Turfan. “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu.” Belleten 23/91 (1959): 349-413 google scholar
• Koşay, Hamit Zübeyr. “Karaz Sondajı.” III. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Tebliğler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1943, 165-168 google scholar
• Koşay, Hamit Zübeyr. “Yeniköy Höyüğü Kazısı, 1972.” Keban Projesi 1972 Çalışmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1976, 175-182 google scholar
• Koşay, Hamit Zübeyr. Güzelova Kazısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1967 google scholar
• Koşay, Hamit Zübeyr. Keban Projesi Pulur Kazısı 1968-1970. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1976 google scholar
• Koşay, Hamit Zübeyr. Pulur Etnografya ve Folklor Araştırmaları. Ankara: ODTÜ Keban Projesi Yayınları, 1977 google scholar
• Kristiansen, Kristian. “The Winged Triad in Bronze Age Symbolism: Birds and Their Feet.” Giving the Past a Future. Essays in Archaeology and Rock Art: Studies in Honour of Dr. Phil. h.c. Gerhard Milstreu. Ed. James Dodd ve Ellen Meijer. Oxford: Archaeopress, 2018, 70-74 google scholar
• Meskell, Lynn. “The Nature of the Beast: Curating Animals and Ancestors at Çatalhöyük.” World Archaeology 40/3 (2008): 373-389 google scholar
• Özdemir, Abdulkadir ve Ayça Deniz Çınar. “Murat Höyük Pişmiş Toprak Hayvan Figürinleri ve Tekerlekleri.” Erken Tunç Çağı’nda Murat google scholar
• Höyük. Ed. Abdulkadir Özdemir, Ziya Kılınç ve Ergün Demir. İstanbul: Ege Yayınları, 2021, 111-130 google scholar
• Özdemir, Abdulkadir. “Murat Höyük Erken Tunç Çağı Hayvan Figürinleri.” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 31/2 (2021): 567-582 google scholar
• Piro, Jennifer J. “Pastoralism in the Early Transcaucasian Culture: The Faunal Remains from Sos Höyük.” Doktora tezi, New York Üniversitesi, 2009 google scholar
• Roque, Maria-Ângels. “Birds, Metaphor of the Soul.” Quaderns de la Mediterrania 12 (2010): 96-108 google scholar
• Rothmann, Mitchell. “Migration and Resettlement: Godin IV Period.” On the High Road: The History of Godin Tepe, Iran. Ed. Hilary Gopnik ve Mitchell Rothmann. Toronto: Royal Ontario Museum/Mazda Yayınları, 2011, 139-208 google scholar
• Sagona, Antonio ve Claudia Sagona. “Excavations at Sos Höyük 1994: First Preliminary Report.” Anatolian Studies 45 (1995): 193-218 google scholar
• Sagona, Antonio ve Claudia Sagona. “Excavations at Sos Höyük, 1998 to 2000: Fifth Preliminary Report.” Ancient Near Eastern Studies 37 (2000): 56-127 google scholar
• Sagona, Antonio, Claudia Sagona ve Hilmi Özkorucuklu. “Excavations at Sos Höyük 1994: First Preliminary Report.” Anatolian Studies 45 (1995): 193-218 google scholar
• Sagona, Antonio, Mustafa Erkmen ve Claudia Sagona. “Excavations at Sos Höyük, 1995.” XVIII. Kazı Sonuçları Toplantısı (27-31 Mayıs 1996). Cilt I. Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, 1997, 137-144 google scholar
• Sagona, Antonio, Mustafa Erkmen, Claudia Sagona, Ian McNiven ve Sarah Howells. “Excavations at Sos Höyük, 1997: Fourth Preliminary Report.” Anatolica XXIV (1998): 31-64 google scholar
• Sagona, Antonio. “Sos Höyük and the Erzurum Region in Late Prehistory: A Provisional Chronology for Northeast Anatolia.” Varia Anatolica 11 (2000): 329-373 google scholar
• Sagona, Antonio. The Aşvan Sites 3. Ankara: The British Institute of Archaeology, 1994 google scholar
• Sagona, Claudia ve Antonio Sagona. “Encounters with the Divine in Late Prehistoric Eastern Anatolia and Southern Caucasus.” Altan Çilingiroğlu’na Armağan: Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığına Adanmış Bir Hayat. Ed. Haluk Sağlamtimur, Eşref Abay ve Zafer Derin). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2009, 457-483 google scholar
• Saltuk, Secda. Arkeoloji Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1997 google scholar
• Schmidt, Klaus. Norşuntepe, Kleinfunde II: Artefakte aus Felsgestein, Knochen und Geweih, Ton, Metall und Glas. Mainz am Rhein: Verlag Philipp von Zabern, 2002 google scholar
• Tekçam, Tamay. Arkeoloji Sözlüğü. İstanbul: Alfa Yayınları, 2007. google scholar