Kastamonu Beylikler Dönemi Kırsal Camilerinin Mimari Koruma Bağlamında İncelenmesi

Yıl 2025, Sayı: 23, 125 - 155, 05.02.2025

Gökçen Gökgöz Gedik , Emre Kishalı , Nurdan Kuban Orcan

https://doi.org/10.26650/artsanat.2025.23.0007

Öz

Kırsal miras, tarihî süreç içerisinde insan kimliğinin hem somut hem de somut olmayan kültürel birikimlerinin ortaya çıkardığı bir bellektir. Kültürel birikimlerin, davranışların ve ihtiyaçların gereklilikleriyle doğal peyzajın sunduğu topoğrafya ve malzeme gibi verilerle şekillenen gelenekselleşmiş, yöreye özgü ve yöreyi tanımlayan mimari, belleğin somut kanıtı olarak kırsal mimari mirası temsil etmektedir. Bu temsilin bir ürünü olarak Kastamonu kırsalında tarihin izleri, mimari miras üzerinden takip edildiğinde, Türk mimarisinin ilk nüveleri cami mimarisi olarak görülmektedir. Bu sebeple İslamlaşma ve Türkleşme adına kırsalda başlayan imar hareketinin ilk örnekleri olan Gölköy Köyü Şeyh Ahmet Camii ve Şeyh Köyü Akça-su Camii ile Candaroğlu Beyliği'nin komutanları tarafından yaptırılan Duruçay Köyü Halil Bey Camii ve Kasaba Köyü Mahmut Bey Camii bu çalışma kapsamında incelenmiştir. Çalışmanın amacı, 13. yüzyıl yapıları olarak günümüze ulaşan ve kırsalda yer alan camiler üzerine mimari bir tartışma sunmak ve tarihe tanıklık etmiş bu yapıların güncel koruma sorunlarını aktarmaktır. Bu amaca yönelik, arşiv kayıtları incelenerek, kullanıcılar ile görüşmeler ve saha çalışması yürütülerek yapıların kullanım sorunları, tarihî süreçte gerçekleştirilen müdahale yöntemleri, bozulmalar ve riskler tespit edilerek belgelenmiştir. Yaklaşık 800 yıldır varlığını sürdüren bu yapıların karşılaştığı sorunlar ile varlıklarının devamlılığı yönünde alınan tedbirler tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Beylikler Dönemi, Kırsal Miras, Kastamonu, Koruma, Cuma Camii

Investigation of Kastamonu Principalities Period Rural Mosques in the Context of Architectural Conservation

Öz

Rural heritage is a memory created by tangible and intangible cultural accumulations of human identity in the historical process. The traditional, locality-specific, and locality-defining architecture, shaped by the requirements of cultural accumulation, behaviors, and needs, and the data such as topography and materials offered by the natural landscape, represents the rural architectural heritage as concrete evidence of memory. As a product of this representation, when the traces of history in rural Kastamonu are followed through architectural heritage, the first nuclei of Turkish architecture are seen as mosque architecture. For this reason, Gölköy Village Şeyh Ahmet Mosque and Şeyh Village Akça-su Mosque, which are the first examples of the construction movement that started in the countryside in the name of Islamisation and Turkification, and Duruçay Village Halil Bey Mosque and Kasaba Village Mahmut Bey Mosque, which the commanders of Candaroğlu Principality built, were examined within the scope of the study. The study presents an architectural discussion on the mosques that have survived to this day as 13th-century buildings and are located in the countryside. It also conveys the current conservation problems of these buildings that have witnessed history. For this purpose, archive records were analyzed, interviews with users and fieldwork were conducted, and the usage problems of the buildings, intervention methods carried out in the historical process, deterioration, and risks were identified and documented. The problems faced by these buildings, which have existed for approximately 800 years, and the measures taken to maintain their existence are discussed.

Anahtar Kelimeler

Principalities Period, Rural Heritage, Kastamonu, Conservation, Friday Mosque

Kaynakça

• Ahunbay, Zeynep. “Kırsal Peyzajın Korunması ile İlgili İlkeler.” Kırsal Mimari Miras Sempozyumu Bildiri Özetleri 26-27 Nisan 2019. Eskişehir: Eskişehir Teknik Üniversitesi Yayınları. Ed. Betül Ekimci. 2019, 1-2 google scholar
• Akok, Mahmut. “Kastamonu’nun Kasaba Köyü’nde Candaroğlu Mahmud Bey Camii.” Belleten 10 (1946): 293-301 google scholar
• Bilici, Z. Kenan. “Kastamonu'da Türk Devri Mimarisi ve Şehir Dokusunun Gelişimi (18.Yüzyıl Sonuna Kadar).” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1991 google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Evkaf (C..EV..), 456-23060, 17 Rabiulevvel 1176 [6 Ekim 1762] google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maliye Nezareti Vâridât Muhasebesi Defterleri Temettuât Defterleri (ML.VRD.TMT.d…), 3782, 29 Zilhicce 1261 [3 Ekim 1842] google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maliye Nezareti Vâridât Muhasebesi Defterleri Temettuât Defterleri (ML.VRD.TMT.d…), 3784, 29 Zilhicce 1261 [3 Ekim 1842] google scholar
• ÇEKÜL. Anadolu’da Kırsal Mimarlık. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, Tarihi Kentler Birliği ve ÇEKÜL Vakfı, 2012. google scholar
• ÇEKÜL. Kırsal Mirasın İzinde. Çekül Kırsal Miras Programı. İstanbul: ÇEKÜL Vakfı, Mayıs 2020. google scholar
• Çiftçi, Fazıl. Kastamonu Camileri- Türbeleri ve Diğer Tarihi Eserler I. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık, 1995 google scholar
• Durukan, Aynur. “Beylikler Dönemi Kültür Ortamından Bir Kesit.” Turkish Studies 10 (2014): 391-502, http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7730 google scholar
• Durukan, Aynur. “Duruçay (Kemah) Köyü Halil Bey Camii.” Yeni Adam 935 (1983):15-18 google scholar
• Eres, Zeynep. “Türkiye'de Geleneksel Köy Mimarisini Koruma Korumalıkları.” Ege Mimarlık 92 (2016): 8-12 google scholar
• Eyüpgiller, Kemal Kutgün. Bir Kent Tarihi Kastamonu (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1999) google scholar
• Gökoğlu, Ahmet. Paflogonya. Kastamonu: Doğrusöz Matbası, 1952 google scholar
• Güler, Koray. “Kırsal Peyzajları Hatırla(t)mak: 2019 Yılı ICOMOS Anıtlar ve Sitler Günü Türkiye Etkinlikleri.” Mimarlık 408 (2020): 16-18 google scholar
• Güler, Koray. “Türkiye’de Nüfusunu Yitiren Kırsal Yerleşimlerin Korunması İçin Bir Yöntem Önerisi: Ödemiş-Lübbey Köyü Örneği.” Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2016 google scholar
• ICOMOS-IFLA. “Principles Concerning Rural Landscapes as Heritage.” Erişim 12 Temmuz 2024. https:www.icomos.org/images/DOCUMENTS/Charters/GA2017_6-3-1_RuralLandscapesPrinciples_EN_adopted-15122017.pd google scholar
• ICOMOS. “Geleneksel Mimari Miras Tüzüğü.” Erişim 10 Temmuz 2024. https://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0464062001536913566.pd google scholar
• ICOMOS. “Tlaxcala Declaration on the Revitalization of Small Settlements.” Erişim 20 Temmuz 2024. https://www.icomos.org/en/charters-and-other-doctrinal-texts/179-articles-en-francais/ressources/charters-and-standards/385-tlaxcala-declarationon-the-revitalization-of-small-settlement google scholar
• ICOMOS. “Türkiye Mimari Mirası Koruma Bildirgesi.” Erişim 10 Temmuz 2024. https:www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0784192001542192602.pd google scholar
• ICOMOS. “Venedik Tüzüğü 1964.” Erişim 12 Temmuz 2023. https://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0243603001536681730.pd google scholar
• Karakul, Özlem ve Tuna Yıldız. The Role of Local Governments in The Conservation of Cultural Heritage. İstanbul: UCLG-MEW, 2020 google scholar
• Karasalihoğlu, Murat. “Prehistorik Çağlardan Doğu Roma Dönemi Sonuna Kadar Kastamonu Kentinin Kültürel Tabakalaşması.” Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi 10 (2020): 281-300, DOI: 10.13114/MJH.2020.532 google scholar
• Karasalihoğlu, Murat. Kastamonu’nun Tarih Kitabı; Paflogon’dan Candar’a. İstanbul: Cinius Yayınları, 2022 google scholar
• Kılıç Yıldız, Şule, Ömür Bakırer ve Özlem Karakul. “Wooden Hypostyle Mosques of Medieval Anatolia,” UNESCO World Heritage in Türkiye. Ed. Nevra Ertürk Güngör ve Özlem Karakul. Ankara: Turkish National Commission for UNESCO, 2023, 623-665 google scholar
• Kuban, Doğan. Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008 google scholar
• Kut Görgün, Esra ve Neriman Yörür. “Kırsal Yerleşmelerde Özgün Dokunun Korunmasında Bir Araç Olarak Köy Tasarım Rehberleri: Ödemiş Bademli Örneği.” TÜBA-KED 17 (2018): 25-47 google scholar
• National Geographic Education. “Landscape.” Erişim 12 Temmuz 2024. https://education.nationalgeographic.org/resource/landscape google scholar
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Zaviyeler (Dini, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme).” Vakıflar Dergisi 12 (1978): 247-269 google scholar
• Öğdül, Hürriyet ve İnci Olgun. “Köylerin Kırsal Kimliğinin Korunmasında Yeni Bir Araç: Köy Tasarım Rehberi.” Güney Mimarlık 19 (2015):22-27 google scholar
• Rapoport, Amos. “Defining Vernacular Design.” Vernacular Architecture: Paradigms of Environmental Response. Ed. Mete Turan. İngiltere: Avebury, 1990 google scholar
• Rudosfky, Bernard. Architecture Without Architects: An Introduction to Non-pedigreed Architecture. New York: Doubleday&Company, 1964 google scholar
• Salt Araştırma, Ali Saim Ülgen Arşivi (ASÜA). Mahmut Akok'un Kastamonu Kasaba Köyü (Candaroğlu) Mahmut Bey Camii'ne ait çizimleri (TASUDOC0271, TASUDOC0271004, TASUDOC0271031, TASUDOC0271039). https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/8465 google scholar
• Salt Araştırma, Ali Saim Ülgen Arşivi (ASÜA). Mahmut Akok'un Kastamonu Kasaba Köyü (Candaroğlu) Mahmut Bey Camii'ne ait çizimleri (TASUH2241002A1). https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/9122 google scholar
• Serin, Nezahat. “Selçuklu ve Beylikler Dönemi Kastamonu Camileri.” Yüksek Lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2018 google scholar
• Tunçbilek, Necdet. Türkiye İskan Coğrafyası:Kır İskânı, Köy Altı İskan Şekilleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü, 1967 google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Diyanet İşleri Başkanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı. “2.2 İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflamasına Göre Cami Sayısı.” Erişim 1 Mart 2024. https://stratejigelistirme.diyanet.gov.tr/sayfa/57/istatistikle google scholar
• UNESCO. “World Heritage Convention Internet Site.” Erişim 09 Temmuz 2024. https://uis.unesco.org/en/glossar google scholar
• UNESCO. CCBP: Caribbean Capacity Building Programme for World Heritage, Module 6: Natural Heritage Management. Havana: Exclusivas Latinoamericanas ELA, S.L., 2004. Erişim 14 Temmuz 2024. https://whc.unesco.org/uploads/activities/documents/activity-475-21.pdf google scholar
• Yakupoğlu, Cevdet. Kuzeybatı Anadolu’nun Sosyo-Ekonomik Tarihi (Kastamonu-Sinop-Çankırı-Bolu) XIII-XV. Yüzyıllar. Ankara: Gazi Kitabevi, 2009 google scholar
• Yaman, Talat Mümtaz. Kastamonu Tarihi. İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası, 1935 google scholar
• Yaylacıoğlu, Özlem. Kastamonu Kasaba Köy Mahmud Bey Camii.” Yüksek Lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2010 google scholar
• Yiğit, İlker. “Divan.” TDV İslâm Ansiklopedisi. Ek-1. cilt. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020, 333-334 google scholar
• Yücel, Yaşar. Anadolu Beylikleri hakkında Araştırmalar I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları,1991 google scholar
• Yükçü, Süleyman, Nur Fidancı ve Umut Soysal. “Osmanlı Devleti’nde Temettuat Defterleri’nin Önemi ve Vergisel Açıdan Değerlendirilmesi: Tire Kazası Örneği.” Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi 7 (2014): 170-199. google scholar