The Examinations on Passage of Sari Saltuḳ to Balkans During the Reign of Sulṭan ʿIzz Al-Dīn Kaykāwus II

Yıl 2021, Sayı: 37, 99 - 123, 31.12.2021

Pınar Kaya Tan

https://doi.org/10.26650/gaad.094237

Öz

The reign of ʿIzz al-Dīn Kaykāwus II (1246-1249 detached, 1249-1262 joint reign) elder son of Sulṭan Ghiyāth al-Dīn Kaykhusraw II, is a period of highly critical developments with respect to the history of Turkey Saldjūḳ State. With the Köse Dagh Battle (641/1243) that took place during the reign of Ghiyāth al-Dīn Kaykhusraw II, Mongol dominance starting in Anatolia has increased and were heavily felt during the reign of ʿIzz al-Dīn Kaykāwus II. Furthermore, it is seen that political, social and administrative balance as well as persons with influence in the government could easily change. Despite engaging in military and diplomatic manoeuvers to expelling Mongols from Anatolia, Sulṭan ʿIzz al-Dīn Kaykāwus II failed to exhibit competent management and eventually had to abandon the throne and sought refuge under Byzantine Emperor Mikhail VIII Palailogos (1261-1282). Various sources mention that people and āmīrs loyal to the sulṭan and numerous Turkmen who are thought to be led by Sari Saltuḳ (d. 697/1297-1298) have been settled in Dobrudja region, which is in the borders of modern Bulgaria and Romania. This study assembles information initially in historic resources and secondary literature on the relations of Sari Saltuḳ and Saldjūḳ Sulṭan ʿIzz al-Dīn Kaykāwus II and the migration of Turkmen and analyses the present views on this subject.

Anahtar Kelimeler

Izz al-Dīn Kaykāwus II, Sari Saltuḳ, Turkmen, Dobrudja, Mikhail VIII Palailogos

Sultan II. İzzeddin Keykâvus Döneminde Sarı Saltuk’un Balkanlara Geçişine Dâir Mütâlaalar

Öz

Sultan II. Gıyâseddin Keyhüsrev’in büyük oğlu olan II. İzzeddin Keykâvus dönemi (1256-1249 müstakil, 1249-1262 müşterek saltanat) Türkiye Selçuklu Devleti tarihi açısından son derece kritik hâdiselerin yaşandığı bir devir olmuştur. II. Gıyâseddin Keyhüsrev döneminde yapılan Kösedağ Savaşı (641/1243) ile Anadolu’da başlayan Moğolların tahakkümü giderek artmış ve II. İzzeddin Keykâvus döneminde bu baskılar ağır bir şekilde hissedilir olmuştu. Ayrıca siyasî, sosyal, idarî dengelerin ve devlet yönetiminde etkili olan şahsiyetlerin suhuletle değişebildiği de görülmüştür. Moğolları Anadolu’dan çıkarmak için askerî ve diplomatik mücâdelelerde bulunmuşsa da muktedir bir idâre sergileyemeyen Sultan II. İzzeddin Keykâvus nihayetinde tahtını terk etmek ve Bizans İmparatoru VIII. Mikhail Palailogos’a (1261-1282) sığınmak zorunda kalmıştır. Bu dönemde sultana bağlılık arz eden yakın adamları ve emîrleri ile liderlerinin Sarı Saltuk (ö. 697/1297-1298) olduğu düşünülen çok sayıda Türkmen’in, günümüzde Bulgaristan ve Romanya sınırları içinde yer alan Dobruca bölgesine yerleştirildikleri çeşitli kaynaklarda zikredilmektedir. Bu çalışmada özellikle Sarı Saltuk ve Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykâvus arasındaki münâsebetler ve Türkmenlerin göç hâdisesi üzerine önce tarihî kaynaklar ardından da ikincil literatürde yer alan mâlûmat bir araya getirilmiş ve bu husustaki mevcut görüşler irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

II. İzzeddin Keykâvus, Sarı Saltuk, Türkmenler, Dobruca, VIII. Mikhail Palailogos

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Halûk, “Ebü’l-Hayr-ı Rûmî’nin Saltuk-Nâme’si”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, C. XL, (Ankara 1992), s. 37-59.
• ________________, Saltukname’ye Göre Sarı Saltuk”, Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu (06-10 Kasım 2013, Köstence-Romanya) Bildiriler, Edirne 2014, s. 351-363.
• ________________, “Balkanlarda İslâm’ın ve Türklüğün Yayılmasında Bir Öncü: Sarı Saltuk”, ed. M. Savaş Kafkasyalı, Balkanlarda İslâm Miadı Dolmayan Umut, Ankara 2016, II, 51-71.
• ________________, “Ebülhayr Rûmî”, DİA, X, 360-362.
• Aksarâyî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Türkçe trc. Mürsel Öztürk, Ankara 2000.
• Aktepe, Münir, “Babadağı”, DİA, IV, 371-372.
• Anetshofer, Helga, “Legends of Sarı Saltık in the Siyasetnâme and the Bektashi Oral Tradition”, Evliyâ Çelebi Studies and Essays Commemorating the 400th Anniversary of his Birth, ed. Nuran Tezcan vd., İstanbul 2012, s. 296-304.
• Ateş, Hacer, “Selçuklu’dan Osmanlı’ya İktidar Mücadelelerinde Sarı Saltuk Coğrafyası”, 2. Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu (06-09 Mayıs 2015, Saraybosna-Bosna Hersek) Bildiriler, Edirne 2015, s. 95-108.
• Averianov, Y., “Личность Героя Сары Салтука И Суфийский Эпос”, ИРАН-НАЖ, Sayı: 2, (2012), s. 38-62.
• Bal, Mehmet Suat, II. İzzeddin Keykâvus Dönemi (1246-1262), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2004.
• ________________, “Türkiye Selçuklu Devleti Tarihinde Bir Dönüm Noktası; II. İzzeddin Keykavus Dönemi”, Tarih Araştırmaları Dergisi (TAD), C. XXIV, Sayı: 38, (2005), s. 239-258.
• ________________, “Türkiye Selçukluları, Mısır Memlükleri ve Altın Orda Devleti’nin İlhanlılara Karşı Kurduğu İttifak”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 17, (2005), s. 295-310.
• Decei, Aurel, “Le problème de la Colonisation des Turcs Seldjoucides dans la Dobroggea au XIII siècle”, TAD, Sayı: 10, (1968), s. 85-111.
• Demir, Necati, Sarı Saltık Gazi, İstanbul 2015.
• ________________, “Saltuk-Nâme’nin Yeni Bulunan Altıncı Nüshası Üzerine”, Bilge, Sayı: 15, (Ankara 1998), s. 58-61.
• ________________, “Tarihi, Kültürel ve Destani Bir Kaynak Olarak Saltıkname”, Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu (6-10 Kasım 2013, Köstence-Romanya) Bildiriler, Edirne 2014, s. 155-175.
• ________________, “Saltık Gazi, Boşnaklar ve Bosna Hersek”, 2. Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu (06-09 Mayıs 2015, Saraybosna-Bosna Hersek) Bildiriler, Edirne 2015, s. 177-200.
• Demir, Necati-Turinay, Necmettin, Sarı Saltuk Bosna Hercegovina, Ankara 2017.
• Deny, J., “Sari Saltiq et le nom de la ville de Babadaghi”, Mélanges Offerts a M. Émile Picot, Paris 1913, II, s. 1-15.
• Ebü’l-Hayr-ı Rûmî, Ṣaltuḳ-Nāme: The Legend of Ṣarı Ṣaltuḳ Collected from oral tradition by Ebü’l-Hayr Rūmī, nşr. Fahri İz-Şinasi Tekin, Gönül A. Tekin, Cambridge, Mass 1974-1984.
• ________________, Saltuknâme, nşr. Şükrü Halûk Akalın, Ankara 1987-189, I-III.
• ________________, Saltıknâme (Saltık Gazi Destanı), nşr. Necati Demir-M. Dursun Erdem, İstanbul 2013, I-III.
• Ekici, Kansu, Anadolu Selçuklu Devletinde Üç Kardeş Devri (1246-1266), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2005.
• Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Akkirman-Belgrad-Gelibolu-Manastır-Özü-Saraybosna-Slovenya-Tokat-Üsküp, haz. Seyit Ali Kahraman, 5. Cilt 1. Kısım, İstanbul 2010.
• Gregoras, Nikephoros, Corpus Scriprorum Historiae Byzantinae, ed. L. Schpon, Bonnae 1829.
• Guboglo, M. N., “Gagauzların Etnik Aidiyeti”, Türkçe trc. Bülent Hünerli, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2018, Yıl: 6, Sayı: 12, s. 67-78.
• Güngör, H.-Argunşah, M., Gagauz Türkleri, Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı, Ankara 1991.
• Hammer, J. Von, Histoire de L’Empire Ottoman: Depuis Son Origine Jusqu’à nos Jours, Paris 1840, I, IV.
• Hünerli, Bülent, Mihail Çakir’in Gagauzca (Türkçe)-Rumence Sözlüğü (İnceleme-Metin), Çanakkale 2019.
• İbn Battûta, İbn Battûta Seyahatnâmesi, Türkçe trc. A. Sait Aykut, İstanbul 2004, I.
• İbn Bîbî, el-Evâmirü’l-ʿAlâ’iyye fi’l-umûri’l-ʿAlâ’iyye, Türkçe trc. Mürsel Öztürk, Ankara 1996, II.
• İbnü’l-İbrî, Abû’l-Farac Tarihi, Türkçe trc. Ömer Rıza Doğrul, Ankara 1950, II.
• ________________, Târîhu muhtasari’d-düvel, Beyrut 1308/1890.
• İbnü’s-Serrâc, Tuffâhu’l-Ervâh ve Miftâhu’l-İrbâh, Ruhların Meyvesi ve Kazancın Anahtarı, Türkçe trc. Nejdet Gürkan-Mehmet Necmettin Bardakçı-Mehmet Saffet Sarıkaya, İstanbul 2015.
• Merçil, Erdoğan, “Bizans’ta Selçuklu Hanedan Mensupları”, XI. Türk Tarih Kongresi (5-9 Eylül 1990, Ankara) Bildiriler, Ankara 1994, II, s. 709-721.
• Murgescu, Bogdan, “İsakça”, DİA, XXII, 489-490.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel, yay. ve Türkçe trc. Ali Öngül, Câmiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi II, Anadolu Selçukluları ve Beylikleri, İstanbul 2017.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Sarı Saltık Popüler İslâm’ın Balkanlar’daki Destanî Öncüsü (XIII. Yüzyıl), Ankara 2011.
• ________________, “Barak Baba”, DİA, V, 61-62.
• Okiç, Tayyib, “Sarı Saltuk’a Ait Bir Fetva”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (AÜİFD), C. I, Sayı: 1, (1952), s. 48-58.
• Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Türkçe trc. Fikret Işıltan, Ankara 2011.
• Öden, Zerrin Günal, “Türkiye Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin Mesud Hakkında Bazı Görüşler”, Belleten, C. LXI, Sayı: 231’den ayrıbasım, Ankara 1997, s. 287-300.
• Özaydın, A.-Bostan, İ.- Başar, F., Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, İstanbul 1994, VIII.
• Pachymeres, Georgios, Georges Pachymérès Relations Historiques, ed. Albert Failler, Paris 1984-1999, I-III.
• ________________, Bizanslı Gözüyle Türkler, Türkçe trc. İlcan Bihter Barlas, İstanbul 2009.
• Rahimova, Aybeniz, “Oğuzların Dini Kahramanlık Destanı Saltukname”, Türk Dünyası Araştırmaları (TDA), C. 123, Sayı: 243, (Kasım-Aralık 2019), s. 249-25.
• Rice, Tamara Talbot, The Seljuks in Asia Minor, London 1961.
• Shukurov, Rustam, The Byzantine Turks 1204-1461, Leiden 2016.
• ________________, “The Oriental Margins of the Byzantine World: A Prosopographical Perspective”, Identities and Allegiances in the Eastern Mediterranean after 1204, ed. Judith Herrin-Guillaume Saint-Guillain, Aldershot 2011, s. 167-196.
• Sümer, Faruk, Sümer, Çepniler, İstanbul 1992.
• ________________, “Çepni”, DİA, VIII, 269-270.
• ________________, “Keykâvus II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (DİA), XXV, 355-357.
• Şahin, Haşim, “Arnavutluk Bektaşiliğinde Sarı Saltık Kültürü, I. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu (07-09 Mayıs 2010, Çorum) Bildiriler, Ankara 2011, I, s. 129-153.
• Taş, Kenan Ziya, “Yeni Belgeler Işığında Sarı Saltuk’un Anadolu-Balkan Güzergâhında Kuzey-Batı Anadolu’daki İzleri (16. Yüzyıl Arşiv Kayıtlarına Göre)”, 2. Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu (06-09 Mayıs 2015, Saraybosna-Bosna Hersek) Bildiriler, Edirne 2015, s. 109-124.
• Taşdelen, H. Musa, Bulgaristan, Romanya ve Kırım Müslüman Topluluklarda Sarı Saltık Algısı “Referans Kişilik Olarak Bir Kolonizatör Türk Dervişi”, İstanbul 2015.
• Temizyürek, Fahri, “Anadolu’dan Balkanlara Sarı Saltuk’un İzleri”, Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu (6-10 Kasım 2013, Köstence-Romanya) Bildiriler, Edirne 2014, s. 131-138.
• Tevhid, Ahmed, “Rum Selçûkî Devleti’nin İnkırâzıyla Teşekkül Eden Tavâif-i Mülûk’den Karahisar-ı Sâhib’de Sâhibataoğulları”, Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası (TOEM), II, Sayı: 9, İstanbul 1329, s. 563-568.
• Togan, A. Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihi’ne Giriş, İstanbul 1981, I.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1971.
• Turinay, Necmettin, “Balkanlarda Türk Tarihi Açısından Özgün Bir Deneme: Sarı Saltuk, Bogomiller ve Bogomilizm”, Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu (6-10 Kasım 2013, Köstence-Romanya) Bildiriler, Edirne 2014, s. 177-216.
• ________________, “Saltıkname’nin Meçhul Yazıcısı: Ebulhayr-ı Rumî”, 2. Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu (06-09 Mayıs 2015, Saraybosna-Bosna Hersek) Bildiriler, Edirne 2015, s. 201-220.
• Ülküsal, Müstecip, Dobruca ve Türkler, Ankara 1987.
• Vásáry, István, Cumans and Tatars Oriental Military in the Pre-Ottoman Balkans, 1185-1365, Cambridge 2005.
• Wittek, Paul, “Yazijioghlu 'Alī on the Christian Turks of the Dobruja”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS), XIV/3, (1952), 639-668.
• Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, (Selçuklu Tarihi), nşr. Abdullah Bakır, İstanbul 2009.
• Yuvalı, Abdülkadir, “İlhanlılar”, DİA, XXII, 102-105.
• Yüce, Saltuk-nâme’de Tarihî, Dinî ve Efsanevî Unsurlar, Ankara 1987.
• Zayonçkovskiy, Vlodzimej, “Gagauzların Etnogenezine Dair”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2018, Yıl: 6, Sayı: 14, s. 247-253.
• Kapusuzoğlu, S. Burhanettin-Çam, Mevlüt, Balkanlar’da İlk Müslüman Türk İskânının Öncüsü Sarı Saltık’ın Makamları, İstanbul 2018.
• Karamustafa, Ahmet, T., “Islamisation through the Lens of the Saltuk-name”, Islam and Christianity in Medieval Anatolia, ed. A. C. S. Peacock, Bruno de Nicola, Sara Nur Yıldız, Farnham 2015, s. 349-364.
• Karpat, Kemal, Sarı Saltuk Diyarı Babadağı, İstanbul 2018.
• ________________, “Dobruca”, DİA, IX, 482-486.
• ________________, “Gagauzlar”, DİA, XIII, 288-291.
• Kemalpaşazâde, Histoire de Campagne de Mohacz, nşr. Pavet de Courteielle, Paris 1859.
• Kiel, Michael, “Sarı Saltık ve Erken Bektaşilik Üzerine Notlar”, Türkçe trc. Fikret Elpe, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, C. II, Sayı: 9, 1980, s. 25-36.
• ________________, “Sarı Saltuk”, DİA, XXXVI, 147-150.
• Köprülü, M. Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1976.
• ________________, “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları I”, Belleten, C. VII, Sayı: 27, Ankara, 1943, s. 379-525.
• Lokmân b. Hüseyin, Seid Locmani ex Libro Turcico qui Oghuznāme inscribitur excerpta, nşr. J. J. Wilhelm Lagus, Helsiogforsiae 1854.
• Matanov, Hristo, “Селджукски турци в Добруджа през XIII век?”, Списание Път, Sayı: 13, (2010), s. 14-21.
• Mélikoff, I., “Qui était Sarı Saltuk? Quelques Remarques sur les Manuscrits du Saltukname”, Studies in Ottoman History in Honour of Prof. V. L. Mélange, ed. C. Heyvood-C. Imber, İstanbul 1994, s. 231-238.