Ayıntabi Mahmad Efendi’s Tafsīr al-Tibyān: Is it An Original Composition or A Translation?

Yıl 2016, Sayı: 35, 55 - 96, 31.12.2016

Recep Arpa

Öz

Tafsīr
al-Tibyān is a well-known Qur’ānic exegesis in the
language of Ottoman Turkish written by ‘Aynṭābī Meḥmed Efendi, one of the
Ottoman scholars of XVIIth century, upon the request of Sultan Meḥmed the
Fourth. Tibyān has been widely considered to be a translation of Khiḍr b. ‘Abd
al-Raḥmān al-Azdī’s al-Dimashqī’s al-Tibyān fī Tafsīr al-Qur’ān in Arabic into
Turkish. However, it does not seem a translation of al-Azdī’s tafsir when it is
compared. Besides, there is a serious confusion in the sources and library
records about Tafsīr al-Tibyān. There is some discussions about the author of
the tafsīr, the ascription of the translation to its translator and the
translator’s identity, whether Tafsīr al-Tibyān is an original composition, a
translation or an annotated and reorganized mixture of a composition and translation.
Seeking answers to these questions, the present paper tries to make clear
whether Tafsīr al-Tibyān is a translation of al-Azdī’s al-Tibyān, or not.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Turkish, ‘Aynṭābī Meḥmed Efendi, Tafsīrī Meḥmed Efendi, Tafsīr al-Tibyān, Khiḍr b. ‘Abd al-Raḥmān al-Azdī

Ayıntâbî Mehmed Efendi’nin Tibyân Tefsiri: Te’lîf mi Tercüme mi?

Öz

Tibyân
Tefsiri XVII. yüzyıl Osmanlı alimlerinden Ayıntâbî
Mehmed Efendi (ö. 1111/1699)’nin Padişah IV. Mehmet’in isteği üzerine yazdığı
meşhur Türkçe tefsirdir. Osmanlıda ilk matbû Türkçe tefsir olan Tibyân Tefsiri, genel kabule göre Hıdır
b. Abdurrahman el-Ezdî ed-Dimaşkî’nin (ö. 773/1371) et-Tibyân fî
tefsîri’l-Kur’ân adlı Arapça tefsirinin Türkçe’ye tercümesi kabul edilir.
Ancak Ezdî’nin tefsiriyle karşılaştırıldığında pek onun tercümesi gibi
durmamaktadır. Aynı zamanda Tibyân Tefsiri ile ilgili kaynaklarda ve
kütüphane kayıtlarında ciddi anlamda bir karışıklık söz konusudur. Tercümeye
kaynak olan tefsirin müellifi, tercümenin mütercimine nispeti ve mütercimin
kimliği, Tibyân Tefsiri’nin te’lîf mi tercüme mi olduğu veyahut
elimizdeki Türkçe Tibyân Tefsiri’nin Hıdır b. Abdurrahman el-Ezdî’nin et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân
adlı Arapça tefsirinin tercümesi mi, yeni bir te’lîf mi, yoksa genişletilmiş ve
yeniden düzenlenmiş te’lîf-tercüme karışımı bir eser mi? olduğu
noktasında bazı karışıklıklar söz konusudur. Bu makalede yukarıda sözü edilen
hususlara değinilerek Tibyân Tefsiri’nin Hıdır b. Abdurrahman el-Ezdî’nin et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân
adlı Arapça tefsirinin tercümesi olup olmadığı ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlıca, Ayıntâbî Mehmed Efendi, Tefsîrî Mehmed Efendi, Tibyân Tefsiri, Hıdır b. Abdurrahman el-Ezdî

Kaynakça

• Adıvar, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 1970.
• Âkifzâde, Abdurrahim el-Amâsî, Kitabü’l-mecmu’ fi’l meşhûdi ve’l-mesmu’, Millet Kütüphanesi (Ali Emiri Arabi), nr. 2527.
• Alpaydın, Mehmet Akif, Osmanlılarda Türkçe Tefsir Geleneği, İstanbul 2016.
• Altınsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara 1972.
• Arpa, Recep, Ayıntâbî Mehmed Efendi’nin Tibyân Tefsiri ve Osmanlı Toplumundaki Yorum Değeri, Bursa, UÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005 (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Arpa, Recep, "İlk Matbû Türkçe (Osmanlıca) Tefsir: Tibyân Tefsiri", Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I (Ed. Bilal Gökkır v.dğr.), İstanbul 2011.
• Arpa, Recep, "Tibyân Tefsiri", DİA, Ankara 2012, XXXXI, 127-128.
• Ayıntâbî Mehmed Efendi, Tercüme-i Tefsir-i Tibyân, I-IV, Matbaa-i Amire, Şirketi Sahafiye-i Osmaniye, İstanbul, 1306-7/1889.
• Ayıntâbî Mehmed Efendi,Tercüme-i Tibyân, İstanbul 1296/1879.
• Bağdatlı, İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn (nşr. Kilisli Muallim Rıfat-İbnü’l-emîn Mahmut Kemal-Avni Aktuç), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1951-1955.
• Bağdatlı, İsmail Paşa,Îzâhü’l-meknûn fi’z-zeyl alâ Keşfi’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn (nşr. Kilisli Muallim Rıfat-Şerafeddin Yaltkaya), İstanbul 1972.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mes’ud b. Muhammed b. el-Ferrâ, Me’âlimü’t-tenzîl, Dâru taybe, Riyâd 1409.
• Beyzâvî, el-Kâdî Nâsıruddîn, Envâru’t-tenzîl ve esrâru't-te'vîl (nşr. Muhammed Abdurrahmân el-Maraşlı), Dâru ihyâi't-türâsi'l-Arabî, Beyrut trs.
• Bilmen, Ömer Nasûhi, Büyük Tefsir Tarihi-Tabakâtü’l-müfessirîn, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1974.
• Birışık, Abdülhamit, Osmanlıca Tefsir Tercümeleri ve Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin Mevâhib-i Aliyye’si, İslâmî Araştırmalar, XVII/1, Ankara 2004.
• Birışık, Abdülhamit, “Osmanlı Döneminde Türkçe Tefsirler, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân Tefsirine Hizmetleri”, Tebliğler ve Müzakereler, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İstanbul 2012.
• Brockelmann, Carl, GAL, Leiden 1943-9.
• Bursalı, Mehmet Tahir, Delîlü’t-tefâsir, Necm-i İstiklâl Matbaası, İstanbul 1325.
• Bursalı, Mehmet Tahir,Osmanlı Müellifleri, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1333-1342.
• Cündioğlu, Dücane, Matbû Türkçe Kur’ân Çevirileri ve Kur’ân Çevirilerinde Yöntem Sorunu, II. Kur’ân Sempozyumu, Ankara 1996.
• Çalışkan, İsmail, “Tefsîrî Mehmed Efendi’nin Tefsîr-i Tibyân Adlı Eserinin Osmanlı Dönemi Tefsir Faaliyetindeki Yeri ve Dönemin Siyasi-Sosyal Yapısı İçin Anlamı”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları -I-, İstanbul 2011.
• Develioğlu, Abdullah, Büyük İnsanlar, İstanbul 1973.
• el-Ezdî, Hıdır b. Abdurrahman, et-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Nuruosmaniye Ktp., nr. 244.
• Gaziantep İl Yıllığı, 1968.
• Gökyay, Orhan Şaik, “Dede Korkut Destanlarında İslâmî Unsurlar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1971.
• Gurâbzâde, Ahmed Salih, Zübedu âsâri'l-Mevâhib ve'l-Envâr, Rıza Efendi Matbaası, İstanbul 1292.
• Hamidullah, Muhammed, Kur’ân’ı Kerim Tarihi (trc. Salih Tuğ), Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2000.
• Hanîfzâde Ahmed Tâhir, Âsâr-ı Nev (nşr. G. Flügel, Kâtip Çelebi'nin Keşfü'z-zünûn'un içinde), London 1838-53.
• İnan, Abdülkadir, Kur'ân-ı Kerîm'in Türkçe Tercümeleri Üzerine Bir İnceleme, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1961.
• İpşirli, Mehmet, “Debbağzâde Mehmed Efendi”, DİA, İstanbul 1994.
• Orhan İyibilgin, Ayntâbî’nin Tercüme-i Tibyân Tefsirinin Muhteva ve Metod Bakımından Değerlendirilmesi, (Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2008.
• Orhan İyibilgin, “Ayıntâbî’nin Tercüme-i Tibyân Tefsirinin Muhteva ve Metod Bakımından Değerlendirilmesi”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014, cilt: XVI, sayı: 29, s. 69-88.
• Kahveci, İhsan, “Ayıntâbî’nin Tercüme-i Tibyân Tefsirinin Muhteva ve Metod Bakımından Değerlendirilmesi” Başlıklı Makalenin Eleştirisi”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015, cilt: XVII, sayı: 32, s. 63-64.
• Karabulut, Ali Rıza, Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi Yazmaları Kataloğu, Kayseri 1982.
• Karatay, Fehmi Ethem, Topkapı Saray Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, I-II, İstanbul 1961.
• Kaya, Murat, Tanzimat'tan II. Meşrutiyet'e Kadar (1839-1908) Matbu Türkçe Kuran-ı Kerim Tercüme ve Tefsirleri, İstanbul, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001 (Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi).
• Kehhâle, Ömer Rıza, Mu’cemü’l-müellifîn: teracimu musannifi'l-kütübi'l-Arabiyye, Dâru ihyâi’t-türasi’l-Arabî, Beyrut 1957.
• Keskioğlu, Osman, Kur’ân-ı Kerîm Bilgileri, Ankara 1989.
• Kevserî, Muhammed Zahid, et-Tahrîrü’l-vecîz fimâ yebtegîhi’l-müstecîz, Mektebü’l-Matbûati’l-İslâmiyye, Halep 1993/1413.
• Kut, Turgut, “Ali Ufkî Bey”, DİA, İstanbul 1989.
• Mardin, Ebü’l-Ulâ, Huzur Dersleri, İstanbul 1956.
• Müstakimzâde, Süleyman Sâdeddin, Devhatü’l-meşâyih (nşr. Ziya Kazıcı), İstanbul 1978.
• Nafiz, Rıdvan-Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Sivas Şehri, İstanbul 1928/1367.
• Nüveyhiz, Âdil, Mu’cemü’l-müfessirîn min sadri'l-İslâm hatta'l-asri'l-hâdır, Beyrut 1406/1986.
• Özcan, Abdulkadir, “Mehmed IV”, DİA, Ankara 2003.
• Özege, M. Seyfettin, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, I-V, İstanbul 1971-9,
• Özel, Ahmet, “Ayıntâbî, Mehmed Münib”, DİA, İstanbul 1995.
• es-Semerkandî, Ebü'l-Leys İmâmülhüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed, Tefsîru’s-Semerkandî, Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 1413/1993.
• Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahman, el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân (nşr. Mustafa Dîb el-Bugâ), Dâru İbn Kesir, Dimaşk 2000.
• Sümer, Faruk, Eshâbu-l Kehf (Yedi Uyurlar), İstanbul 1989.
• Süreyyâ, Mehmet, Sicill-i Osmânî, I-IV, İstanbul 1308-1315.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa, el-Câmiu’s-Sahîh (nşr. Ahmet Muhammed Şâkir), I-V, Kahire 1398-1978.
• Uşşâkîzâde İbrahim Hasib, Uşşâkîzâde Tarihi (haz. Raşit Gündoğdu), Çamlıca Yayınları, İstanbul 2005.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1988.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995.
• Yaşaroğlu, Macit, “Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Tercemelerinin Kronolojik Bibliyografyası”, Hamidullah, Muhammed, Kur’ân-ı Kerîm Tarihi ve Türkçe Tefsirler Bibliyografyası (çev. Mehmet Sait Mutlu) içinde, İstanbul 1965.