Kur’ân’ı Teosentrik ve Tarihî Okuma Denemesi: Ashâbu’l-Fîl Örneği

Yıl 2017, Sayı: 36, 49 - 81, 30.06.2017

Emrah Dindi

Öz

Kur’ân’ın
yaklaşık üçte biri tabiî ve tarihî hadiselerden bahsetmektedir. Ashâbu’l-Fîl
hadisesi de bu türdendir. Bu olaydan bahseden pasajlara bakıldığında, Kur’ân’ın
söz diziminin (mantûk ve melfûzunun) Allah merkezli bir dil dizgesine sahip
olduğu görülür. O bakımdan onun bu hâkimiyet ifade eden dil dizgesinin
etkisinde kalarak, Kur’ân’ı teosentrik, lâhûtî bir yoruma tabi tutanlar,
Kur’ân’da hikâye edilen bu tarihî olayı, Tanrı’nın tarihe olağanüstü, mucizevî
bir müdahalesi olarak ele almışlardır. Bununla beraber Kur’ân’ı nâsûtî, tarihî
ve vakiî okumaya tabi tutanlar da bu tür olayların fevkalâde, harikulâde
hadiseler değil tabiî, alelâde (ma’hûd ve me’lûf) olaylar olduğunu ileri
sürmüşlerdir. İşte lâhûtî okuma biçiminin ileri sürdüğü gibi bu hadise,
gerçekten Tanrı’nın, yer yer tarihî ve toplumsal olaylara mucizevî, olağanüstü
bir şekilde müdahalesinin mukadder bir sonucu mu yoksa tabiî yorum
metodolojisinin öncelediği gibi tabiî, tarihî ve toplumsal koşulların alelâde
bir iktizası mı olduğu hipotezi bu çalışmada irdelenmeye çalışılmıştır. Kadim
literatürden veriler elde etme, bu verilerin analizlerini yaparak bir senteze
varma şeklinde takip edilen yöntem neticesinde, Fil hadisesi teosentrik, lâhûtî
okuma metodolojisinde ileri sürüldüğü gibi mucizevî, harikulâdevî bir olay
değil, nâsûtî, tarihî okumada görüldüğü gibi tabiî, alelâde bir hadise olduğu
sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ashâbu’l-Fîl, Lâhûtî, (Teosentrik) Okuma, Nâsûtî (Tarihî Vakıî) Okuma

Reading The Quran in a Theocentric and Historical Manner: The Case of Ashab al-Fil

Öz

Approximately
one-third of the Quran mentions natural and historical events. The event of
Ashab al-Fil is an example. When passages mentioning this event are considered,
the word order of the Quran (logic and words) has a language system that is
Allah-centered. In this context, those who interpret it in a theocentric and
divine manner, influenced by its linguistic system that shows sovereignty, have
considered this historical event as an extraordinary and miraculous
intervention of God in history. On the other hand, those who interpret the
Quran in a humane, historical, and eventful manner claim that such events were
not extraordinary and miraculous, but natural and ordinary (known and
widespread). This study aims to investigate the hypothesis of whether this
event is an extraordinary, miraculous, and fateful intervention of God in
historical and social life, as claimed by the divine interpretation, or whether
it is an ordinary requirement of natural, historical, and social conditions, as
claimed by natural interpretation methodology. As a result of the study method,
in the form of collecting data from ancient scriptures and analyzing them to
reach a synthesis, it was concluded that the event of the Ashab al-Fil is not a
miraculous and extraordinary event, as claimed in divine interpretation
methodology, but is a humane and natural event, as observed in historical
interpretation.

Anahtar Kelimeler

Ashab al-Fil, Divine (Theocentric) Interpretation, Humane (Historical Eventful) Interpretation

Kaynakça

• Abdirrezzâk b. Hemmâm, Ebûbekr b. Nâfi’ el-Himyerî, Tefsîru Abdirrezzâk, (Tah. Mahmûd Muhammed Abduh), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Bsk., Beyrut 1419.
• Abduh, Muhammed, Cüz-ü Amme Tefsîru’l-Üstâz İmâm Muhammed Abduh, Dâru’l-Meârif, Sûse-Tunus ty.
• Âsâru’ş-Şeyh Allâme Abdurrahmân b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî, (Tash. Mecmûa min el-Bâhisîne minhum Alî b. Muhammed el-İmrân), Dâru Âlemi’l-Fevâid, 1. Bsk., 1434.
• Azimli, Mehmet, “Fil Hadisesi Hakkında Bazı Mülahazalar”, Hikmet Yurdu Yıl:1, Sayı: 2, Temmuz-Aralık / 2008, ss. 45-55.
• Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer, Hizânetu’l-Edeb ve Lübbü Lübâbi Lisâni’l-Arab, (Tah. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Mektebetu’l-Hânecî, 4. Bsk., Kâhire 1997.
• Bâhilî, Ebû Nasr Ahmed b. Hâtim, Dîvânu Zü’r-Rumme, (Tah. Abdülkudûs Ebû Sâlih), Müessesetu’l-İmân, 1. Bsk., Cidde 1982.
• Bayram, Mikail, “Fil Olayı ve Fil Sûresi Hakkında Yeni bir Yorum”, 1.Kur’an Sempozyumu, Bilgi Vakfı, Ankara 1994, ss.171-180.
• Berrû, Tevfik, Târîhu’l-Arabi’l-Kadîm, Dâru’l-Fikr, 2. Bsk., Beyrut 1996.
• Câhız, Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî Ebû Osmân, el-Hayavân, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Bsk., Beyrut 1424.
• Cevâd Alî, el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab kable’l-İslâm, Dâru’s-Sâkî, 4. Bsk., yy. 2001.
• Cürcânî, Ebu’l-Hasen Alî b. Abdilazîz el-Kâdî, el-Visâde beyne’l-Mütenebbî ve Husûmihi, (Tah. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm-Alî Muhammed el-Becâvî), Matbaatu Îsâ el-Bâbî el-Halebî, yy. ty.
• Derveze, Muhammed İzzet, et-Tefsîru’l-Hadîs, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, Kâhire 1383.
• Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebîbekr b. Ferah el-Ensârî el Kurtubî, el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân, (Tah. Ahmed el-Berdûnî, İbrâhîm Atfeyiş), Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Bsk., Kahire 1964.
• Ebû Nuaym el-İsbahânî, Ahmed b. Abdillah b. Ahmed b. İshâk b. Mûsâ b. Mehrân, Delâilu’n-Nübüvve, (Tah. Muhammed Revvâs Kal’acî, Abdülbirr Abbâs), Dâru’n-Nefâis, 2. Bsk., Beyrut 1986.
• Elik, Hasan, Muhammed Coşkun, Tevhid Mesajı, İFAV, 2. Bsk., İstanbul 2015.
• Esed, Muhammed, Kur’an Mesajı, (Çev. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk), İşaret Yayınları, İstanbul 1999.
• Eşcaî, Ebû Âmir Ahmed b. Abdilmelik b. Ahmed b. Şüheyd el-Endülüsî, Risâletü’t-Tevâbi’ ve’z-Zevâbi’, (Tah. Petrus el-Büstânî), Dâru Sâdır, 2. Bsk. Beyrut-Lübnân 1996.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî Ebû Mansûr, Tehzîbu’l-Luğa, (Tah. Muhammed Muavvez Mura’ab), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, 1. Bsk., Beyrut 2001.
• Fayda, Mustafa, “Fil Vak’ası”, DİA, İstanbul 1996, c. XIII, ss. 70-71.
• Ferâhî, Abdülhamîd, Tefsîru Nizâmi’l-Kur’ân ve Te’vîlu Furkân bi’l-Furkân, ed-Dâiretu’l-Hâmidiyye, 1. Bsk., Hind 2008.
• Ferâhidî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm, Kitâbu’l-Ayn, (Tah. Mehdî el-Mahzûmî-İbrâhîm es-Sâmurâî), Dâru ve Mektebeti’l-Hilâl, yy. ty.
• Güven, Mustafa, “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Tefsir Anlayışındaki Modernlik Unsurları ve Bu Bağlamda Muhammed Abduh’a Yönelttiği Eleştiriler -Fîl Sûresi Örneği-”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 19, Sayı: 61, Kış 2015, ss.141-170.
• Halebî, Alî b. İbrâhîm b. Ahmed Ebu’l-Ferec Nûreddîn b. Burhâneddîn, es-Sîretu’l-Halebiyye, İnsânu’l-Uyûn fî Sîreti’l-Emîni’l-Me’mûn, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Bsk., Beyrut 1427.
• Hamdi Yazır, Elmalılı Muhammed, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Neşriyat, İstanbul 1979.
• Harbutlî, Alî Hasenî, Târîhu’l-Ka’be, Dâru’l-Ceyl, 3. Bsk., Beyrut 1991.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hammad b. Muhammed b. İbrâhîm, Ğarîbu’l-Hadîs, (Tah. Abdülkerîm İbrâhîm el-Ğarbâvî), Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1982.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Ğâlib b. Abdirrahmân b. Temmâm el-Endülüsî, el-Muharraru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, (Tah. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Bsk., Beyrut 1422.
• İbn Hişâm, Abdülmelik b. Eyûb el-Himyerî Ebû Muhammed Cemâlüddîn, es-Sîretu’n-Nebeviyye, (Tah. Mustafâ es-Sakâ, İbrâhîm el-Ebyârî vd.), Şirketu Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Bsk., Mısır 1955.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer el-Kureşî, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Dâru’l-Fikr, yy. 1986.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdillâh b. Müslim ed-Dîneverî, eş-Şi’ru ve’ş-Şuarâ, Dâru’l-Hadîs, Kahire 1423.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Alî Ebu’l-Fadl Cemâlüddîn, Lisânu’l-Arab, Dâru Sâdır, 3. Bsk., Beyrut 1414.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Münî’, et-Tabakâtu’l-Kübrâ, (Tah. Muhammed Abdülkadîr Atâ), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Bsk., Beyrut 1990.
• İbn Vekî’, Hasen b. Alî ed-Dabî et-Tûnîsî Ebû Muhammed, el-Musannef li’s-Sâriki ve’l-Mesrûki minh, (Tah. Ömer Halîfe b. İdrîs), Câmiatu Kâti Yûnus, 1. Bsk., Bingâzî 1994.
• İbn Yakûb Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed, Tecârubü’l-Ümem ve Teâkubü’l-Hümem, (Tah. Ebu’l-Kâsım İmâmî), Sirûş, 2. Bsk.,Tahran 2000.
• İslâhî, Emîn Ahsen, Tedebbür-i Kur’ân, Lahor 2000-2002.
• İzzuddîn İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasen Alî b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Abdilkerîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmil fî’t-Târîh, (Tah. Ömer Abdisselâm Tedmürî), Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyyi, 1. Bsk., Beyrut-Lübnan 1997.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Alî b. Ahmed el-Fezârî, Subhu’l-A’şâ fî Sınâati’l-İnşâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ty.
• Kayravânî, İbrâhîm b. Alî b. Temîm el-Ensârî Ebû İshâk el-Husarî, Zehru’l-Âdâb ve Semeru’l-Elbâb, Dâru’l-Ceyle Beyrut ty.
• Kelâî, Süleymân b. Mûsâ b. Sâlim b. Hasân Ebu’r-Rabî’, el-İktifâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Bsk., Beyrut 1420.
• Makdisî, el-Mutahhir b. Tâhir, el-Bed’ü ve’-t-Târîh, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Bûr Saîd ty.
• Menem Timur-i Cihan-Güşay, (Ter. Z. Mansuri), Tahran 1372.
• Merâğî, Ahmed b. Mustafâ, Tefsîru’l-Merâğî, Şirketu Mektebeti ve Matbaati Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1. Bsk., Mısır 1946.
• Mevdûdî, Ebu’l-Alâ, Tefhimu’l-Kur’ân, İnsan Yayınları, 2. Bsk., İstanbul 1996.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebu’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî, Tefsîru Mukâtil, (Tah. Abdullâh Mahmût Şahâte), Dâru İhyâi’t-Türâs, 1. Bsk. Beyrut 1423.
• Özdemir, Mehmet Nadir, “Siyer-i Nebî Tarihten Farklı Mı Okunmalı, Fil Olayı Bağlamında Bir Değerlendirme”, EKEV, Yıl: 18, Sayı: 59, Bahar 2014, ss. 247-264.
• Öztürk, Hayrettin, “Hamîdüddîn el-Ferâhî’nin Tefsîr Metodu ve Fil Sûresi Yorumu”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Cilt: IX, Sayı: 2, 2009, ss.123-146.
• Râğıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyin b. Muhammed, Muhâderâtu’l-Üdebâ ve Muhâverâtu’ş-Şuarâ ve’l-Büleğâ, Şirketu Dâri’l-Erkâm b. Dâri’l-Erkâm, 1. Bsk., Beyrut 1420.
• Razî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. el-Hasen b. el-Huseyin Fahruddîn, Mefâtîhu’l-Ğayb, Dâru İhyâi’t’-Türâsi’l-Arabiyyi, 3. Bsk., Beyrut 1420.
• Sâlim, Seyyid Abdulazîz, Târîhu’l-Arab fî Asri’l-Câhiliyye, Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, Beyrut ty.
• Sa’lebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm, el-Keşf ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân, (Tah. Ebû Muhammed b. Âşûr), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi,1. Bsk., Beyrut-Lübnân 2002.
• Sadr, Muhammed Bâkır, Kur’an Okulu, (Müt. Mehmet Yolcu), Fecr Yayınları, 3. Bsk., Ankara 1996.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm, Bahru’l-Ulûm, yy. ty.
• Seyyid Kutub, İbrâhîm Hüseyin eş-Şâribî, fî Zilâli’l-Kur’ân, Dâru’ş-Şurûk, 17. Bsk., Beyrut Kâhire 1412.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz, “Fil Hadisesi’nin Arap Yarımadasındaki Etkileri Üzerine Bir İnceleme”, İslamî İlimler Dergisi, Yıl: I, Sayı: 2, Güz 2006, ss. 115-130.
• -“Kur’an’ın Anlaşılmasına Tarihin Etkisi: Kureyş ve Fil Sûreleri İle Necm Suresi 19-23. Ayetleri Örneği”, Kur’an ve İslami İlimlerin Anlaşılmasında Tarihin Önemi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2013, ss. 69-81.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn, ed-Dürrü’l-Mensûr, Dâru’l-Fikr, Beyrut ty.
• Süheylî, Ebu’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed, er-Ravdu’l-Ünüf fî Şerh-i -Sîreti’n-Nebeviyye, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, 1. Bsk., Beyrut 1412.
• Şenkîtî, Muhamed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr b. Abdilkâdîr el-Cenknî, Edvâu’l-Beyân fî Îzâhi’l-Kur’ân bi’l-Kur’ân, Dâru’l-Fikr, Beyrut-Lübnan, 1995.
• Tabâtabâ, Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm el-Hasenî el-Alevî Ebu’l-Hasen, ‘İyâru’ş-Şi’r, (Tah. Abdülazîz b. Nâsır el-Mâni’), Mektebetu’l-Hânecî, Kahire ty.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr b. Ğâlib Ebû Cafer, Câmiu’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân, (Tah. Ahmed Muhammed Şâkir), Müessesetu’r-Risâle, 1. Bsk., yy. 2000.
• -Târîhu’t-Taberî, Dâru’t-Türâs, 2. Bsk., Beyrut 1387.
• Tebrizî, Abdulbaki, Tefsir, Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, Nr. 5553, Yap. 407a.
• Ukberî, Ebu’l-Bekâ Abdullâh b. el-Hüseyin b. Abdillâh el-Bağdâdî Muhibbüddîn, Şerhu Dîvâni’l-Mütenebbî, (Tah. Mustafâ es-Sakâ vd.), Dâru’l-Ma’rife, Beyrut ty.
• Yahyâ b. Mehrân, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl b. Saîd b. el-Askerî, es-Sınâateyn, (Tah. Alî Muhammed el-Becâvî-Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm), el-Mektebetu’l-Unsiriyye, Beyrut 1419.
• Yavuz, Galip, “Hâdisetü’l-Fîl min Manzûri’ş-Şuarâi’l-Muâsırîn li’l-Câhiliyye”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVI, Sayı: 2, 2012, ss. 611-623.
• Zeccâc, İbrâhîm b. es-Serî b. es-Sehr Ebû İshâk, Meâni’l-Kur’ân ve İ’râbuhu, (Tah. Abdulcelîl Abduh Şelbî), Âlemu’l-Kütüb, 1. Bsk., Beyrut 1988.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed, el-Fâik fî Ğarîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, (Tah. Alî Muhammed el-Becâvî-Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm), Dâru’l-Ma’rife, 2. Bsk., Lübnan ty.
• -el-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmizi’t-Tenzîl, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Bsk., Beyrut 1407.