Memlükler Dönemi (648-923/1250-1517) Tarih ve Tabakât Eserlerine Dair

Yıl 2020, Cilt: 10 Sayı: 1, 147 - 179, 20.03.2020

Fatih Ayaz

https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.678998

Öz

Moğol istilası ile beraber yaşadıkları coğrafyaları terk etmek zorunda kalan ulemanın Mısır ve Şam bölgelerini kendilerine melce olarak belirlemeleri, özellikle de sultan ve devlet adamlarının teşvikleri gibi etkenler Memlükler’in hüküm sürdükleri topraklarda kültürel bakımdan zengin bir muhitin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Böylece Memlükler döneminde farklı alanlarda birçok âlim yetişmiş ve çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Bilhassa tarih alanında mebzul miktarda tarihçi ve biyografi âliminin yetişmesi ve bu kişilerin hacimli eserler yazması bu dönemin İslâm tarihçiliğinin altın çağı olarak addedilmesini sağlamıştır. Bu eserlerde aynı zamanda Osmanlı ve civardaki birçok devletin tarihleriyle ilgili önemli bilgilerle önde gelen şahsiyetlerin hayatları hakkında bilgi ve ayrıntıları bulmak da mümkündür. Tespit edebildiğimiz kadarıyla ülkemizde bağımsız olarak Memlük tarihçilerini ve biyografi eserlerini ele alan bir çalışma bulunmamaktadır. Bu bakımdan böyle bir çalışma yapılması zaruri bir durum halini almıştır. Çalışmamızda giriş kısmının ardından Memlük tarihçilerinin önde gelenleri ve eserleri Bahrî ve Burcî şeklinde iki temel devreye ayrılarak tanıtılmıştır. Çalışmamız, Memlük tarihçiliği ve tarihçilerinin tasvirinin yapıldığı bir genel çalışma olmaktan çok bu alanda uzun yıllar çalışmış bir ilim adamının tecrübelerini yansıtma amacındadır. Diğer bir deyişle bu çalışmada, bir Memlük tarihçisinin meselelere yaklaşım biçimi, tarafgirliği veya tarafsızlığı, eserinde karşılaşılabilecek sorunlar veya o eserin nasıl kullanılması gerektiği gibi konular mümkün mertebe örneklendirerek izah edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarih eserleri, vefeyât, tabakat, Memlükler

Destekleyen Kurum

Çukurova Ü. BAP

Proje Numarası

11158 numaralı “Memlüklerde Askerî Eğitim” projesi

On the Chronicles and Biographical Works (Tabaqat) of Mamluk Times (648-923/1250-1517)

Öz

Factors such as the fact that the ulema (scholars), who had to leave their regions upon the Mongol invasion and take the Regions of Egypt and Damascus as a shelter for themselves, especially the incentives of sultans and statesmen, enabled a culturally rich neighborhood in the land dominated by Mamluks. Thus, many scholars existed in different fields during the Mamluks period and many works were written. In particular, the existence of many historians and biography writers in the field of history and the writing of voluminous works, caused this period to be considered the golden age of Islamic Historiography. In these works, it is also possible to find important information about the history of the Ottomans and many surrounding states, and information and details about the lives of leading figures. As far as we can identify, there is no separate work in our country that studies Mamluk historians and biographies. In this respect, such a study has become a necessity. After the introduction of our study, the leading historians of the Mamluk and their works were introduced in two basic periods as Bahrî and Burcî. Our study aims to reflect the experiences of a scholar who worked in this field for many years, rather than a general study depicting Mamluk historiography and historians. In other words, in this study, subjects such as the way a Mamluk historian approaches matters, his/her partiality or impartiality, problems that may be encountered in his/her work, or how that work should be used are explained with examples as far as possible. Keywords

Anahtar Kelimeler

Chronicles, biographies/tabaqat, Mamluks, history

Proje Numarası

11158 numaralı “Memlüklerde Askerî Eğitim” projesi

Kaynakça

• Abdullah, Yüsrî Abdülganî. Mu‘cemü’l-müerrihîne’l-Müslimîn hatta’l-karni’s-sânî ‘aşer el-Hicrî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• Abdürrâzık, Ahmed. “el-‘Alâkâtü’l-üseriyye fi’l-mustalahi’l-Memlûkî”. el-Mecelletü’t-Târîhiyyetü’l-Mısriyye 23 (1976), 155 vd.
• Ağır, Abdullah Mesut. “Memlûklarda Asabiyye”. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İlke) 21 (2008), 1-14.
• Anân, Muhammed Abdullah, Müerrihû Mısri’l-İslâmiyye ve Mesâdiru’t-târîhi’l-Mısrî. Kahire: Mektebetü’l-Üsra, 1999.
• Ayaz, Fatih Yahya. Türk Memlükler Döneminde Saray Ağalığı Üstâdârlık (1250-1382). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV) Yayınları, 2008.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed.‘İkdü’l-cümân fî târîhi ehli’z-zamân. nşr. Muhammed M. Emin. 4 cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1987-1992.
• Baybars el-Mansûrî, Rükneddin en-Nâsırî ed-Devâdâr el-Hıtâî. Zübdetü’l-fikre fî târîhi’l-hicre. nşr. Donald S. Richards. Beirut-Berlin: Das Arabische Buch, 1998.
• Frédéric Bauden. “Maqriziana I: Discovery of an Autograph Manuscript of al-Maqrizi: Towards a Better Understanding of His Working Method (Description: Section 2)”, Mamlûk Studies Review 10/2 (2006), 81-139.
• Frédéric Bauden. “Maqriziana II: Discovery of an Autograph Manuscript of al-Maqrizi: Towards a Better Understanding of His Working Method: Analysis”. Mamlûk Studies Review” 12/1 (2008), 51-118.
• Cevherî, Hatîb, İnbâü’l-hesr bi-ebnâi’l-‘asr, nşr. Hasan Habeşî. Kahire: Darü’l-Fikri’l-Arabî, 1970.
• Çetin, Altan. “Memlûkler Devleti Tarihi Kaynakları”. Ortaçağ Türk Tarihi Ana Kaynakları, ed. Altan Çetin. 117-141. İstanbul: Paradigma Akademi Yayınları, 2014.
• Çubukçu, Asri. “ed-Dav’ü’l-Lâmi‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/56. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Çubukçu, Asri. “İbnü’s-Sukâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/211. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Çubukçu, Asri. “Baybars”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/220-221. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Çuhadar, Mustafa. Abu’l-Mahasin Camal Al-Din Yusuf Bin Tağribirdi Hayatı, Eserleri, Şahsiyeti ve Eserlerinin İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Yazmalarının Tavsifi (813-874/1410-1470). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi 1991.
• Çuhadar Mustafa & Yiğit İsmail. “İbn Tağrîberdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 20/387. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Durmuş, İsmail. “Safedî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/447-450. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Düzenli, Aygül & Ayaz, Fatih Yahya. “Memlükler Dönemi Hıristiyan Tarihçileri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2017), 85-102.
• Göksu, Erkan. “İbn Tağrıberdî ve Tarihçiliği”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 26/1 (2008), 69-90.
• Haarmann, Ulrich. Quellenstudien zur frühen Mamlukenzeit, İslamkundliche Untersuchungen. Freiburg: Schwarz, 1970.
• İbn Fazlullah el-Ömerî. Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. nşr. Fuat Sezgin, 27 Cilt. Frankfurt: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1988.
• İbn Fazlullah el-Ömerî. Mesâlikü’l-ebsâr. nşr. Hamza A. Abbâs, 27. Cilt. Abudabi: el-Mecmaü’s-Sekafî, 2004.
• İbn Fazlullah el-Ömerî. Mesâlikü’l-ebsâr. nşr. Kâmil Selmân el-Cübûrî & Mehdî en-Necm. 27 Cilt. Beyrut: 2004-2010.
• İbn Fazlullah el-Ömerî. Mesâlikü’l-ebsâr. nşr. Eymen Fuâd Seyyid. Kahire: Ma‘hedü’l-ilmî el-Ferensî, 1985.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zamân. nşr. İhsan Abbâs. 8 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed. Bedâi‘u’z-zühûr fî vekâi‘i’d-dühûr. 5 cilt. nşr. Muhammed Mustafa. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 1982-1984.
• İbn Kâdî Şühbe, Takıyyüddin Ebû Bekir b. Ahmed b. Muhammed. Târîhu İbn Kâdî Şühbe. nşr. Adnan Dervîş. 4 cilt. Dımaşk: el-Ma’hedü’l-Fransî li’d-Dirasati’l-Arabiyye bi-Dımaşk [Institut Français de Damas], 1977-1997.
• İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf, ed-Delîlü’ş-şâfî ‘ale’l-Menheli’s-sâfî. nşr. Fehim M. Şeltût. 2 cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1998.
• İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf. Hawâdith ad-Duhûr fî Madâ ’l-Ayyâm Wash-Shuhûr, nşr. William Popper. 4 cilt. Berkeley: University of California, 1931-1942.
• İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, nşr. İbrahim Ali Tarhan, 15. Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1972.
• İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire. nşr. Cemaleddin eş-Şeyyâl & Fehim M. Şeltût. 16. Cilt. (Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1972
• İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin. el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-Vâfî. nşr. Muhammed M. Emin & Nebîl Muhammed Abdülaziz. 12 cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 1984-2006).
• İbnü’d-Devâdârî, Seyfeddin Ebû Bekir b. Abdullah b. Aybek. Kenzü’d-dürer ve câmi‘u’l-gurer (ed-Dürrü’l-fâhır fî sîreti’l-Meliki’n-Nâsır). nşr. Ulrich Haarmann. 8. cilt, Freiburg-Kahire: Schwarz, 1391/1971.
• İbnü’d-Devâdârî, Seyfeddin Ebû Bekir b. Abdullah b. Aybek. Kenzü’d-dürer ve câmi‘u’l-gurer (ed-Dürrü’l-fâhır fî sîreti’l-Meliki’n-Nâsır). nşr. Hans Robert Roemer. 9. cilt. Kahire: Sami el-Hâncî, 1379/1960.
• İbnü’s-Sukâ‘î. Fazlullah b. Ebü’l-Fahr. Tâlî Kitabi Vefeyâti’l-a‘yân, nşr. Jacqueline Sublet. Dımaşk: el-Ma’hedü’l-Fransî li’d-Dirasati’l-Arabiyye bi-Dımaşk [Institut Français d’Etudes Arabes de Damas] 1974.
• Irwin, Robert. “Mamluk History and Historians”. Arabic Literature in the Post Classical Period, ed. R. Allen-D. S. Richards. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
• İpşirli, Mehmet. “Kalkaşendî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/263-265. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• İpşirli, Mehmet. “el-Hıtatü’l-Makrîziyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/402-404. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• İzgi, Cevat. “Bedâiu’z-Zühûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/294-295. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• İzgi, Cevat. “İbnü’d-Devâdârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/11-13. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Kallek, Cengiz. “İbn Kâdî Şühbe, Takıyyüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/102-103. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Ali. Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ. 15 cilt. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 1963.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Ali. Meâsirü’l-inâfe fî me‘âlimi’l-hilâfe, nşr. Abdüssettar A. Ferrâc. 3 cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1980.
• Kortantamer, Samira. “Memlûk Tarihçiliğine Genel Bir Bakış”. Tarih İncelemeleri Dergisi 1 (1983), 31-35.
• Kortantamer, Samira. “Memlûk Tarihçiliğinde Bir Üslup Unsuru el’Acâibve’lGarâib”. Tarih İncelemeleri Dergisi 9/1 (1994), 69-87.
• Little, Donald Presgrave, An Introduction to Mamlūk Historiography: an Analysis of Arabic Annalistic and Biographical Sources for the Reign of al-Malik an-Nāsir Muhammad ibn Qalā'ūn. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GmbH, 1970.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. Kitâbü’l-Mukaffe’l-kebîr, nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî 1991.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. Kitâbü’s-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk, nşr. M. Mustafa Ziyâde & Saîd A. Âşûr. 12 cilt. Kahire: Lecnetü’t-Te’lif ve't-Terceme ve’n-Neşr, 1956-1973.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. Kitâbü’l-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. 2 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhab. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 1-18. Ciltler. Kahire: Vizaretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, ts.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhab. Nihâyetü’l-ereb. nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim vd. 19-27. Ciltler. Kahire: 1975-1985.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhab. Nihâyetü’l-ereb. nşr. M. Ziyaeddin er-Reyyis & M. Mustafa Ziyâde. 29. Cilt. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1992.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhab. Nihâyetü’l-ereb. nşr. Muhammed A. Şaîre & M. Mustafa Ziyâde, 30. Cilt. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1990.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhab. Nihâyetü’l-ereb. nşr. el-Bâz el-Arînî & Abdülaziz el-Ehvânî, 31. Cilt. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1992.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhab. Nihâyetü’l-ereb. nşr. Fehim M. Şeltût vd. 32. Cilt. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1998.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhab. Nihâyetü’l-ereb. nşr. Mustafa Hicâzî & M. Mustafa Ziyâde. 33. Cilt. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1997.
• Öz, Mustafa. “Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/304-306. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Özaydın, Abdülkerim. “İbn Hallikân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/17-19. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Razûk, Muhammed, “İbn İyâs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/97-98. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Sağır, Abdullah. İbn Tağrîberdî’nin “el-Menhelü’s-Sâfî” Adlı Eserine Göre Kahire’de İlmî ve Sosyo-kültürel Hayat. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Safedî, Salâhaddin Halil b. Aybek. Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât. nşr. Helmut Ritter vd. 30 cilt. Wiesbaden-Beyrut 1962-2004.
• Safedî, Salâhaddin Halil b. Aybek. A‘yânü’l-asr ve a‘vânü’n-nasr. nşr. Ali Ebû Zeyd vd. 6 cilt. Beyrut-Dımaşk: Dârü’l-Fikri’l-Muâsır-Dârü’l-Fikr, 1998.
• Safedî, Salâhaddin Halil b. Aybek. Tuhfetü zevi’l-elbâb fî men hakeme bi-Dımaşk mine’l-hulefâ ve’l-mülûk ve’n-nüvvâb, nşr. İhsan B. S. Hulûsî & Züheyr H. es-Samsâm. 2 cilt. Dımaşk: Vizaretü’s-Sekâfe 1991-1992.
• Sehâvî, Şemseddîn, ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. 12 cilt. Kahire, Mektebetü’l-Kudsî, ts.
• Seyyid, Eymen Fuâd. “Makrîzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/448-451. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Mustafa, Şâkir. et-Târîhu’l-‘Arabî ve’l-müerrihûn, 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1983-1990.
• Şeşen, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma (İSAR) Vakfı, 1998.
• Tekindağ, M. C. Şehabeddin. Berkuk Devrinde Memluk Sultanlığı: (XIV. Yüzyıl Mısır Tarihine Dair Araştırmalar). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1961.
• Tomar, Cengiz. “Tarih (Mısır, Suriye ve Filistin)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/40-45. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Yiğit, İsmail. Memlûkler (648-923/1250-1517). İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2015.
• Yiğit, İsmail. “Aynîyi Yetiştiren Memlukler Dönemi İlmî Hareketine Genel Bir Bakış”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11-12 (1993-1994), 27-45.
• Ziyâde, M. Mustafa. el-Müerrihûn fî Mısr fi’l-karni’l-hâmis ‘aşar el-Mîlâdî el-karni’t-tâsi‘ el-hicrî. Kahire: Lecnetü’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1954.