A Critical Edition of Burhān al-Dīn al-Fāzārī's Risālah fī Ṣıḥḥat Ijāra al- Iqṭāʿ

Yıl 2020, Cilt: 10 Sayı: 2, 603 - 631, 30.09.2020

Yasir Beyatlı

https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.777032

Öz

The present study consists of a critical edition of Burhān al-Dīn al-Fāzārī's -one of the Shāfiite Islamic scholars of the 8/14. century- Risālah fī ṣıḥḥat ijāra al- iqṭāʿ. The concept of iqṭāʿ has followed a continuous line of change and development throughout the history of Islam. The type of iqṭāʿ mentioned by the author, who lived in Mamluk Damascus, is the assignment of income-generating real estate that belongs to the public treasury (bayt al-māl) to military officers in exchange for the service they provided. This type of iqṭāʿ was also known as "military iqṭāʿ”. One of the main debates between the jurists related to this type of iqṭāʿ is about the ability of the military officers (muqtaʿ) to lease these lands. This issue was directly related to whether the military officers had the right of usufruct of the property or not. As far as can be determined, the first scholars expressing their opinion are Muhyī al-Dīn al-Nawawī (676/1277) and Taj al-Dīn al-Fāzārī (690/1291), the father of the mentioned author. The first opinion is positive and the second one is negative. Our author, who agrees with his father, wrote this treatise to defend the negative view. In this respect, this is the only known independent study written by scholars who hold the negative opinion. According to the author, the iqṭāʿ alone does not establish for the assignee (muqta‘) rights of property or usufruct on the granted real estate; it only has the meaning of ibāha, that is, it provides a limited right of use. Therefore, it was not appropriate for the muqta‘ to lease the real estate unless he had a special permission from the Imām. This is because one cannot assign an interest that one does not own to someone else. The only copy of the work that is the subject of this study is in Kutubhāne-i Umūmī-i Āyetullāh Marʿashī in Iran.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Mamluks, Burhān al-Dīn al-Fazārī, Iqṭāʿ, Military Iqṭāʿ, İjāra

Burhâneddîn el-Fezârî’nin Risâle fî sıhhati icâreti’l-iktâ‘ İsimli Risâlesinin Tahkikli Neşri

Öz

Elinizdeki çalışma 8./14. yüzyıl Şâfiî fakihlerinden Burhâneddîn el-Fezârî'nin Risâle fî sıhhati icâreti'l-iktâ‘ isimli eserinin inceleme ve tahkikinden oluşmaktadır. İktâ müessesi İslam tarihi boyunca sürekli bir değişim/gelişim çizgisi seyretmiştir. Memlük Suriye'sinde yaşamını sürdüren Fezârî’nin bahis konusu ettiği iktâ türü “askerî iktâ” olarak da bilinen ve ana hatlarıyla sundukları hizmet karşılığında gelirinden yararlanmaları için beytülmale ait gelir getiren gayrimenkullerin askerlere tahsisini ifade etmektedir. Bu iktâ türü ile ilgili fukahâ arasında cereyan eden ana tartışmalardan biri beytülmale ait arazilerin kendilerine tahsis edildiği askerlerin (mukta) bu arazileri kira akdine konu edebilme salahiyetleri ile ilgilidir. Başka bir deyişle Fezârî’nin de risâlesinde cevap aradığı soru kendisine beytülmal arazisi iktâ edilen askerin burayı kira ve ortakçılık gibi akitlerle işletme hakkına sahip olup olmadığı sorusudur. Bu sorunun cevabı muktaın kendisine iktâ edilen gayrimenkulün menfaatine mâlik olup olmaması ve eğer mâlik ise bu mülkiyetin keyfiyeti ile doğrudan ilgilidir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla bu mesele hakkında görüş belirten ilk isimler sırasıyla Muhyiddîn Nevevî ve tahkikini sunduğumuz risâlenin müellifinin babası olan Tâceddîn el-Firkâh’dir. Bunlardan birincisi müsbet, ikincisi menfi görüş beyan etmiştir. Babasıyla aynı fikirde olan müellif bu görüşü savunmak için tahkikini sunduğumuz risâleyi kaleme almıştır. Bu yönüyle bu risâle bildiğimiz kadarıyla menfi kanaate sahip fakihler tarafından bu konuya dair müstakil olarak kaleme alınmış tek monografik çalışmadır.
Fezârî’ye göre tek başına iktâ işlemi akarın menfaati üzerinde herhangi bir mülkiyet tesis etmemekte; sadece ibaha anlamı taşımakta yani intifa hakkı temin etmektedir. Dolayısıyla muktaın kendisine iktâ edilen akarı kiraya vermesi -eğer devlet başkanının bu hususta özel bir izni yoksa- sahih değildir. Zira kişi malik olmadığı bir menfaati başkasına temlik edememektedir.
Eserin tespit edebildiğimiz tek nüshası İran’da bulunan Kütübhâne-i Umûmî-i Âyetullâh Mar‘aşî’dedir. Bunun dışında İbn Hacer el-Heytemî risâlenin yaklaşık yarısına tekabül eden bir kısmını Fetâvâ’sında nakletmiştir. Eserin tahkikinde Heytemî’nin naklettiği metin mukabelede kullanılmış, fakat tam bir nüsha muamelesi yapılmayarak sadece gerekli görülen yerlere işaret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Memlükler, Burhâneddîn el-Fezârî, İktâ, Askerî İktâ, İcâre

Kaynakça

• Abbâdî, Ahmed b. Kâsım. Havâşî ala Tuhfeti’l-muhtâc bi-Şerhi’l-Minhâc (Şirvânî haşiyesiyle birlikte). 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Abdüssettâr el-Helvacî, ed. Fihrisü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye bi-Dâri’l-Kütübi’l-Mısriyye (el-Mecâmî). 4 Cilt. London - Kahire: Müessesetu’l-Furkân li’t-Turâsi’l-İslâmî (al-Furqan Islamic Heritage Foundation) - Dâru’l-Kutub ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1432/2011.
• Arînî, es-Seyyid el-Bâz. el-İktâu’l-harbî bi-Mısr zemen selâtîni’l-Memâlîk. Kahire: Matbaatu’n-Nahda, 1956.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 2 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951.
• Bilal Ibrahim. “Beyond State and Peasant: The Egalitarian Import of Juristic Revisions of Agrarian and Administrative Contracts in the Early Mamluk Period”. Islamic Law and Society, Cilt: 16, No: 3/4 (2009), 337-382.
• Brockelmann, Carl. Târîhû’l-edebi’l-Arabî. Thk. Mahmud Fehmi Hicâzî. 10 Cilt. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1993.
• Burhânüddîn el-Fezârî, Ebû İshâk İbrâhim b. Abdirrahman İbnü’l-Firkâh. Bâisü’n-nüfûs ilâ ziyâreti’l-Kudsi’l-mahrûs. Thk. Ahmed Abdulbâsıt Hâmid - ve Ahmed Abdüssettâr Abdülhalîm. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesaiki’l-Kavmiyye, 1426/2005.
• Burhânüddîn el-Fezârî, Ebû İshâk İbrâhim b. Abdirrahman İbnü’l-Firkâh. İ‘dâmu’l-işkâl bi’l-külliyye fî îcâdi’l-eşkâli’l-hamliyye. Ayasofya, 515/1: 39. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Burhânüddîn el-Fezârî, Ebû İshâk İbrâhim b. Abdirrahman İbnü’l-Firkâh. Muhtasar fî usûli’d-Dîn. Şehid Ali Paşa, 985: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Burhânüddîn el-Fezârî, Ebû İshâk İbrâhim b. Abdirrahman İbnü’l-Firkâh. Risâle fi’ş-şatranc. Thk. Ebu’l-Hasan Abdullah b. Abdülaziz eş-Şebrâvî. Kahire: Dâru’r-Risâle, 1439/2018.
• Burhânüddîn el-Fezârî, Ebû İshâk İbrâhim b. Abdirrahman İbnü’l-Firkâh. Beyânu garazi’l-muhtâc ila kitâbi’l-Minhâc. Thk. Bekr Muhammed Ebu Susayn - ve Bilal Velid Hamdi Abidin. Dâru’n-Nevâdir, 1438/2017.
• Burhânüddîn el-Fezârî, Ebû İshâk İbrâhim b. Abdirrahman İbnü’l-Firkâh. et-Ta’lîka fi’l-fevaid. Ayasofya, 1065: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Burhânüddîn el-Fezârî, Ebû İshâk İbrâhim b. Abdirrahman İbnü’l-Firkâh. Kitâbu’l-ferâiz. Balıkesir İl Halk Kütüphanesi, 10 Hk 1165/1: 20. Balıkesir İl Halk Kütüphanesi.
• Burhânüddîn el-Fezârî, Ebû İshâk İbrâhim b. Abdirrahman İbnü’l-Firkâh. Muhtasaru Kitâbi’t-terhîs fi’l-ikrâmi bi’l-kıyâm li-zevî’l-fazli ve’l-meziyye. Şehid Ali Paşa, 2723/4: 14. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Burhânüddîn el-Fezârî, Ebû İshâk İbrâhim b. Abdirrahman İbnü’l-Firkâh. Sıhhatu icâreti’l-iktâ‘. 1376: 55B-58B. Kütübhâne-i Umûmî-i Âyetullâh Mar‘aşî.
• Çalış, Halit. İslâm Hukukunda Özel Mülkiyete Getirilen Sınırlamalar. Konya: Yediveren Kitap, 2004.
• Demîrî, Ebü’l-Beka Kemâleddin Muhammed b. Musa b. İsa. en-Necmü’l-vehhâc fî şerhi’l-Minhâc. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Minhac, 1425/2004.
• Durî, Abdulaziz. İslam İktisat Tarihine Giriş. İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991.
• Dûrî, Abdülaziz. “Neş’etü’l-iktâ‘ fi’l-müctemeâti’l-İslâmiyye”. el-İctihâd (Dâru’l-İctihâd). 1 (Sonbahar 1988): 243-267.Fihrisu mahtûtâti Câmiati’l-Melik es-Suud : el-fıkhü’l-İslâmî ve usûluhu. 6 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-Melik Suud, 1404/1984.
• Güleç, Hasan. “FEZÂRÎ, İbrâhim b. Abdurrahman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12: 539-540. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Hacak, Hasan. İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Herevî, Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed. el-Garîbeyn fi’l-Kur’âni ve’l-Hadîs. Thk. Ferîd el-Mezîdî. Riyâd - Mekke: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419/1999.
• Heytemî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed İbn Hacer. el-Fetâvâ’l-kübrâ’l-fıkhiyye. 4 Cilt. Kahire: Matbaatu Abdülhamid Ahmed Hanefi, 1357.
• Heytemî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed İbn Hacer. Tuhfetu’l-muhtâc bi-şerhi’l-Minhâc (Havâşî alâ Tuhfeti’l-muhtâc’ın kenarında). 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Hüseyni, es-Seyyid Ahmed el-. et-Türâsü’l-Arabiyyü’l-mahtût fî İrân. 14 Cilt. Kum: İntişarat Dalilema, 1431/2010.
• Hüseyni, Seyyid Ahmed. Fihrist-i nüshahâ-yı hattî: Kitabhâne-i Umûmî-i Hazret-i Ayetullâh el-Uzmâ Necefi Mar’aşi. Ed. Seyyid Mahmud Mar’aşî. 27 Cilt. Kum: Kitâbhâne-i Büzürg-i Hazreti Ayetullahü’l-Uzmā Mar’aşî Necefî, 1418.
• İbn Cemâa, Bedreddîn. Muhtasar fî fazli’l-cihâd. Thk. Usâme Nâsır en-Nakşibendî. Dımaşk: Dâru’l-Vesâik, 1428/2008.
• İbn Cemâa, Bedreddîn. Tahrîru’l-ahkâm fî tedbîri ehli’l-İslâm. Thk. Fuad Abdülmunim Ahmed. Katar: Riâsetu’l-Mahkemeti’ş-Şeriyye ve’ş-Şuûni’d-Dîniyye, 1405/1985.
• İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. ed-Dürerü’l-kâmine fî a’yâni’l-mieti’s-sâmine. 4 Cilt. ofs. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1414/1993.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed b. Ebi Bekr. Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. Tahk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyru: Dâru Sadır, 1397/1977.
• İbn Kâdî Şühbe, Takiyyuddin Ebû Bekr b. Ahmed. Tabakâtu’ş-Şâfiiyye. Thk. Abdülalîm Hân. 4 Cilt. Haydarabâd: Matbaatu Meclisu Dâireti’l-Maârifi’n-Numâniyye, 1987.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Hecr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1417/1997.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b Ömer. Tabakâtu’ş-Şâfiiyye. Thk. Abdulhafîz Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Medâri’l-İslâmî, 2004.
• İbn Nâsıruddin, Ebû Bekr Şemseddin Muhammed b. Abdullah. Tavzîhu’l-müştebih fî zabti esmâi’r-ruvâti ve ensâbihim ve elkâbihim ve künâhum. Thk. Muhammed Naîm thk. el-Araksûsî. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takiyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. el-Hisbe fi’l-İslâm ev Vazîfetu’l-hukûmeti’l-İslâmiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, t.y.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn Ebu’s-Saâdât el-Mübârek b. Muhammed el-Cezerî. enNihâye fî Garîbi’l-Hadîsi ve’l-Eser. Thk. Tahir Ahmed ez-Zâvî - Mahmud Muhammed et-Tenâhî. 5 Cilt. el-Mektebetu’l-İslâmiyye, t.y.
• İmrânî, Ebu’l-Hüseyn Yahyâ b. Ebi’l-Hayr. el-Beyân fî mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî. İtina: Kasım Muhammed en-Nûrî. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1421/2000.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdürrahim b el-Hasan. Tabakâtu’ş-Şafiiyye. Thk. Abdullah el-Cubûrî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Ulûm, 1981.
• Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmet Turan. Mucemu’t-târihi’t-türâsi’l-İslâmî fî mektebâti’l-âlem: el-mahtutat ve’l-matbuat = Dünya Kütüphanelerinde Mevcut İslam Kültür Tarihi ile İlgili Eserler Ansiklopedisi. 6 Cilt. Kayseri: Mektebe Yayınları, t.y.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâr İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
• Mecmûun fihi fezâilü’ş-Şâm. Thk. Ebu’l-Hasan Abdullah b. Abdülaziz eş-Şebrâvî. Kahire: Müessesetr’r-Risâle, 1438/2017.
• Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-kâmûsi’l-muhît. hz. Mustafa Koç, Eyyüp Tanrıverdi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Mütevellî, Abdurrahman b. Me’mûn. Tetimmetu’l-İbâne an ahkâmi’d-diyâne. Thk. İbtisâm bt. Bilkasım b. Âiz Âl Semîr el-Karanî. 3 Cilt. Mısır - Suudi Arabistan: Dâru Lîne li’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, t.y.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şereh. Fetâvâ’l-İmâm en-Nevevî. Thk. Muhammed el-HaccârEd. Alaeddin b. el-Attâr. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1417/1996.
• Nuaymî, Abdülkadir b. Muhammed. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Osmânî, Ebû Abdillah Sadruddîn Muhammed b. Abdirrahman. Rahmetu’l-ümme fî İhtilâfi’l-eimme. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2018.
• Osmânî, Ebû Abdillah Sadruddîn Muhammed b. Abdirrahman. Tabakâti’l-fukahâi’l-kübrâ. Thk. Muhyiddin Ali Necib. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1434/2013.
• Princeton University Library. “Princeton University Library Catalog”. Erişim: 27 Ocak 2020. https://catalog.princeton.edu/catalog/5127249.
• Râfiî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerim b. Muhammed el-Kazvînî. el-Azîz Şerhu’l-Vecîz (eş-Şerhu’l-Kebîr). Thk. Ali Muhammed Muavvıd - âdil Ahmed Abdülmevcûd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Remlî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Hamza el-Ensârî. Nihâyetu’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İzzeddîn Aybek. Ayânu’l-asr ve avânu’n-nasr. Thk. Ali Ebû Zeyd - Nebîl Ebû Ameşe - Muhammed Mevud - ve Mahmud Sâlim Muhammed. 5 Cilt. Dımaşk - Beyrut: Dâru’l-Fikr - Dâru’l-Fikri’l-Muasır, 1418/1998.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İzzeddîn Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Thk. Ahmed el-Arnaût - ve Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâr İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1429/2008.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-Eşbâh ve’n-nezâir fi kavâidi ve füru-i fıkhi’ş-Şâfiiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1973.
• Sübkî, Ebû Nasr Tacüddin Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkafi. Tabakatu’ş-Şafiiyyeti’l-kübrâ. Thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhi - ve Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Dâr İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1399/1979.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. Tertîbu Müsnedi’ş-Şâfiî. Tertîb: Muhammed Âbid es-Sindî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1370/1951.
• Şebrâmellisî, Nureddîn. Hâşiye alâ Nihâyeti’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc (Nihâyetu’l-muhtâc ile birlikte). 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Şirbînî, Muhammed el-Hatîb b. Ahmed. Muğni’l-muhtâc ilâ marifeti meânî elfâzi’l-Minhâc. thk. Ali Muhammed Muavvid - Adil Ahmed Abdulmevcûd 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Şirvânî, Abdülhamid. Havâşî ala Tuhfeti’l-muhtâc bi-Şerhi’l-Minhâc (Abbâdî haşiyesiyle birlikte). 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-evsat. Thk. Ebu Muaz Tarık b. İvazullah - Ebu’l-Fazl Abdulmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, 1415/1995.
• Tarhân, İbrahim Ali. en-Nuzumu’l-iktâ‘iyye fi’ş-Şarki’l-evsat fi’l-usûri’l-vustâ. Kahire: Dâru’l-Kâtibi’l-Arabî, 1388/1968.
• Vâdîâşî, Şemseddin Muhammed b. Câbir. Bernâmecu İbn Câbir el-Vâdîâşî. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1401/1981.
• Yıldırım, Ali İhsan. Necip Paşa Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu I. Tire: Tireliler Derneği], 2003.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed. el-İber fî haberi men gaber. Thk. Ebû Hâcer Muhammed es-Saîd b. Besyûnî Zağlûl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1985.
• Zeydî, Musab Hamâdî Necm. “Nizâmu’l-iktâ‘i’l-askerî: Neş’etuhu ve tetavvuruhu mine’l’asri’s’Selcûkî hatta’l-asri’l-Memlûkî”. Mecelletu Ebhâs Külliyyetî’t-Terbiyeti’l-Esâsiyye 11/3 (2012).