A Turkish Translation of al-Fiqh al-akbar in the Seventeenth Century Ottomans: Abū Aḥmadzāde and His Tarjama-i Fiqh-i Akbar

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 1, 71 - 106, 31.03.2021

Kadir Gömbeyaz

https://doi.org/10.26650/iuitd.2021.884608

Öz

Al-Fiqh al-akbar, a short credal document attributed to Abū Ḥanīfa and narrated by his son Hammād, attracted great attention during the Ottoman period among both laypeople and scholars. Commentaries on, translations of, and verse responses to it were widespread. In the seventeenth century, when scholars were showing particular interest in writing in Turkish and translating important religious classics into Turkish, Al-Fiqh al-akbar was translated by more than one author. This article focuses on one such translation of al-Fiqh al-akbar, which is sometimes attributed to an unknown author and attributed to different names at other times. Our study found that the author of the translation, a Latinized version of which is attached to the end of this article, was Abū Aḥmadzāde Muḥammad Efendi, an Ottoman scholar of the seventeenth century. As research in this area has deepened, it has become possible to investigate the thought of the author through other works. It was determined that the author also wrote a short treatise to prove that al-Fiqh al-akbar was authored by Abū Ḥanīfa, and the text of this treatise was added to this article. It was determined that in the context of the debate between Kadızādelis and Khalwatīs, which constituted the most important religious development of the seventeenth century, the author’s thought was close to that of the Kadızādelis. The author also wrote various works against the Sufis, and it can be seen that al-Fiqh al-akbar received particular attention during this period, with a certain meaning being attributed to it. In this article, in addition to the description of certain features of the translation, a number of claims are put forward, and the value and mission of the translation are assessed, taking into account the religious-scientific-cultural context in which it was produced.

Anahtar Kelimeler

Islamic Creed, Abū Ḥanīfa, al-Fiqh al-akbar, Abū Aḥmadzāde, Ottoman Religious Thought

Onyedinci Yüzyıl Osmanlı’sında Bir Fıkh-ı Ekber Çevirisi: Ebû Ahmedzâde ve Terceme-i Fıkh-ı Ekber’i

Öz

Ebû Hanîfe’ye nispet edilen ve oğlu Hammâd b. Ebî Hanîfe kanalıyla rivayet edilen el-Fıkhu’l-ekber isimli kısa akaid metni Osmanlı döneminde gerek halk nazarında gerekse de ulema nezdinde büyük bir ilgi görmüş, ulemadan birçok kişi eser üzerine şerh, tercüme ve manzume şeklinde çalışmalar yapmıştır. Ulemanın Türkçe eserler kaleme almaya veya önemli dinî klasikleri Türkçe’ye çevirmeye hususi bir ilgi gösterdiği onyedinci yüzyılda Fıkh-ı Ekberde birden çok müellif tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. İşte bu makalenin konusu günümüze ulaşan çok sayıda nüshasından hareketle belli bir ilgiye mazhar olduğu anlaşılan, kimi zaman müellifi meçhul olarak kaydedilen kimi zaman da farklı isimlere nispet edilen bir Fıkh-ı Ekber tercümesinin hususiyetleri ve tercümenin müellifinin tespitidir. Yaptığımız araştırmalar neticesinde makalenin sonuna latinizesi iliştirilen tercümenin müellifinin onyedinci yüzyıl Osmanlı ulemasından Ebû Ahmedzâde Muhammed Efendi olduğu anlaşılmıştır. Araştırmanın derinleştirilmesiyle müellifin diğer eserleri ile düşünce dünyasına dair birtakım tespitlere ulaşmak mümkün olmuştur. Müellifin ayrıca Fıkh-ı Ekber’in Ebû Hanîfe’ye ait olduğunu delilleriyle ortaya koymak üzere küçük hacimli bir risale de kaleme aldığı saptanmış ve bu makalenin peşine eklenmiştir. Müellifin onyedinci yüzyılın en önemli dinî hareketliliği olan Kadızâdeliler-Halvetîler çekişmesinde Kadızâdelilerin düşünce çizgisine yakın olduğu, sufilere karşı çeşitli eserler kaleme aldığı tespit edilmiş, Fıkh-ı Ekber’in söz konusu çizgi tarafından ilgili dönemde hususi olarak öne çıkarıldığı ve belli anlamlar yüklendiği görülmüştür. Makalede tercümenin taşıdığı özelliklerin tasvirinin yanı sıra üretildiği dinî-ilmî-kültürel bağlam dikkate alınarak haiz olduğu değer ve misyonu üzerine birtakım iddialar ileri sürülmüş ve mülahazalarda bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Akaid, Ebu Hanife, el-Fıkhu'l-ekber, Ebu Ahmedzade, Osmanlı Dini Düşüncesi

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “Güzelhisârî, Mustafa Hulusî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1996, 14/331.
• Aydınî, Hacı Emirzade Muhammed b. Hamza. Risâle fi’l-kalensüve. Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 870.
• Bağdâdî, Muhammed b. Abdurrahman, Şerhu Dîvânı İmrii’l-Kays. Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 1314.
• Bağdâdî, Muhammed b. Safiyyüddîn (?!). es-Sâ‘ikatu’l-muhrika ale’l-mutasavvıfati’l-rakasati’l-mütezendeka ev er-Raks ve’d-deverân inde’l-mutasavvıfa. nşr. Abdurrahman b. Muhammed Sa‘îd Dımeşkıyye?. Riyâd: Âlemü’l-Kütüb, 1410/1990.
• Bağdâdî, Safiyyüddin Muhammed b. Ebu Ahmed Abdurrahman. Ahkâmi’l-fıtrati’l-İslâmiyye. İstanbul: Köprülü Mehmed Asım Bey Kütüphanesi, 718, 207b-216b. Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail, 52/3, 408a-417b. Konya Bölge Yazma Eser Kütüphanesi, 42 Kon 3064/2, 52b-65a, ist. trh. 1147.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü'l-ârifîn esmâü'l-müellifîn ve âsârü'l-musannifîn. istinsah ve tsh. İbnülemin Mahmûd Kemal İnal, Avni Aktuç. 3 cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1955.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Îzâhu’l-meknûn fî zeyl-i ala Keşfü’z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn. tsh. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge. 2 cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1972.
• Beyâzîzâde Ahmed Efendi. Usûlu’l-münîfe li’l-İmâm Ebî Hanîfe. Thk. İlyas Çelebi. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikâdî Görüşleri. İstanbul: Marmara Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. B., 2010.
• Bodur, Zehra. Güzelhisârî Mustafa Efendi’nin İtikadî Görüşleri ve Tuhfetü’n-Nebî Adlı Fıkh-ı Ekber Şerhi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Cici, Recep. “Muhammed Hamza Aydınî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2019, Ek-2/302-304.
• Demir, Abdullah. “Osmanlı Âlimlerinin Ebû Hanîfe’nin Akâid Risâlelerini Konu Edinen Eserleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/28 (2016): 169-226.
• Dobruča, Kasım. “Orijentalni Medicinski Rukopisi u Gazi Husrevbegovoj Biblioteci”. Anali Gazi Husrev-Begove Biblioteke 5/7-8 (1982), 57-76.
• Ebû Ahmedzâde, Muhammed. Fıkh-ı Ekber’in İmam Azam Hazretlerinin Olduğunu Tasdik İçindir. Sadberk Hanım Müzesi İhtisas Kütüphanesi, 46, 23b-25b.
• Ebu Ahmedzade, Muhammed. Terceme-i Fıkh-ı Keydani. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1045.
• Ebû Ahmedzâde, Muhammed. Terceme-i Fıkh-i Ekber. Nuruosmaniye Kütüphanesi, 2189/1, vr. 1b-22b.
• Eren, Muhammet Emin. Hadis, Tarih ve Yorum: 73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2017.
• Gömbeyaz, Kadir. “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırka Tasnifine Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005), 147-160.
• Gömbeyaz, Kadir. “Ebeveyn-i Resûl Meselesine Özgün Yaklaşımlar: İbrahim el-Halebî’ye (ö. 956/1549) Nispet Edilen Bir Risalenin Neşri ve Analizi”. Bilimname 38/2 (2019): 57-81.
• Gömbeyaz, Kadir. “İlk Fıkh-ı Ekber Şerhi 9./15. Yüzyılda mı Yazıldı?”, Diyanet İlmî Dergi 56/4 (2020), 1224-1226.
• Gömbeyaz, Kadir. “Vânî Mehmed Efendi’nin Hz. İbrahim’in Babası ve Ebeveyn-i Resûl Hakkındaki Görüşleri”. ed. Mehmet Yalar & Celil Kiraz. Ulusal Vânî Mehmed Efendi Sempozyumu 7-8 Kasım 2009, Kestel-Bursa -Bildiriler-) (Bursa: Emin Yayınları, 2011), 205-232.
• İbnü’l-Hatîb Kâsım, Muhyiddîn Mehmed b. Mollâ Ķâsım el-Amâsî. İnbâu’l-ıstıfâ fî hakkı âbâi’l-Mustafâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, 405/4, 79b-109b.
• Kalaycı, Mehmet. “Mâtürîdî-Hanefî Aidiyetin Osmanlı’daki İzdüşümleri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 20/2 (2016), 9-72.
• Kalaycı, Mehmet. “Kadızâdeliler-Halvetîler Gerilimin Odağında Bir İsim: Sünbül Sinân el-Amâsî ve er-Risâletü’t-Tahkîkiyye Adlı Eseri”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 21-23 Nisan 2017 (Amasya 2017), 1/601-611.
• Kalaycı, Mehmet. “18. Yüzyıl Osmanlı Dinî Düşüncesinde Mâturîdîlik Vurgusu: Hanefîlikten Mâturîdîliğe Giden Sürece Dair Bir Tahlil”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIII. Yüzyıl. Ed. Ahmet Hamdi Furat, vd., 2/47-95. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Kâtip Çelebî. Keşfü’z-zünûn an esâmî’l-kütüb ve’l-fünûn. Tsh. M. Şerefettin Yaltkaya – Kilisli Rifat Bilge. 2 cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972.
• Kurd Efendi (Kurd Dede), Mehmed b. Ömer. Tercümân-ı Bidâye. Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, 93.
• Nûrî, Abdülahad. Te’dîbü’l-mütemerridîn. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 5293, 278b-315a.
• Öztürk, Yunus. “el-Fıkhu’l-Ekber Şerhleri Üzerine Mukayeseli Bir Analiz”. Trabzon İlahiyat Dergisi 7/1 (2020), 87-126.
• Sahetmammedov, Abdylmejit & Cici, Recep. “el-Vikâye, Fıkhu’l-Keydânî ve el-Mukaddime Adlı Eserlerin Karşılaştırılması: Namaz Örneği”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 30 (2017), 527-550.
• Shafir, Nir. The Road from Damascus: Circulation and the Redefinition of Islam in the Ottoman Empire, 1620-1720. Los Angeles: University of California, Doktora Tezi, 2016.
• Shafir, Nir. “How to Read Heresy in the Ottoman World”. Tijana Krstić & Derin Terzioğlu (ed.). Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire, c. 1450-c. 1750. Leiden & Boston: Brill, 2020, 196-231.
• Şimşek, Halil İbrahim. 18. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Nakşibendî-Müceddidîlik. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Yazar, Sadık. “Osmanlı Döneminde Fıkıh Sahasında Yapılmış Türkçe Tercümeler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23, (2014), 49-166.