Hanefî-Eş‘arî Ebû Cafer es-Simnânî ve Kendisine Yönelik İthamlar

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 2, 785 - 807, 28.09.2023

İsa Koç

https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1276337

Öz

Fıkıhta Hanefî, itikadî açıdan Eş‘arî kimliğiyle dikkat çeken Ebû Cafer esSimnânî (öl. 444/1052), yaşadığı dönem açısından İslâm düşüncesi içerisinde önemli bir yere sahiptir. Bu çalışmanın amacı, Simnânî’nin İslâm düşüncesi ve özelde Eş‘arîlik mezhebi içerisindeki yerini tespit etmektir. Çalışmada şahıs üzerine derinleşme yöntemiyle müellifin tartışmalı olan bazı konulardaki fikir dünyası tespit edilmektedir. Ayrıca bu makalede farklı kaynaklardan yapılan çapraz okumalar sayesinde müellif hakkında oluşmuş bazı kanaatler, yine onun günümüze ulaşmış tek eserinden hareketle kritik edilmektedir. Eş‘arîliğin teşekkülünden hemen sonra yaşayan Simnânî, Bâkıllânî’nin sistemini takip ederek onun düşüncelerinin Batı bölgelerine ve özellikle Endülüs’e taşınmasına aracı olmuştur. Bu çalışmada Simnânî’nin takip ettiği “Bâkıllânî geleneği”nin durumu ve bu geleneğin gelişimi hakkında tespitler yapılmaktadır. Ayrıca mârifetullah, teşbih-tecsim konuları çerçevesinde Allah’ın sıfatları, peygamberlik müessesesi ve Hz. Muhammed’in fazileti, ruh-beden ilişkisi özelinde Dehrîlik ve tenasüh gibi konularda Simnânî’ye atfedilen görüşlerin ayrıntıları ve onun bu konular hakkındaki fikirleri incelenmektedir. Makalede Simnânî’nin, 5./11. yüzyıl Eş‘arî düşüncesinin tarihsel gelişimine katkı sağladığı ve Eş‘arîliğin Batı’ya intikalinde kurulan zincirin önemli bir halkası olduğu tespitinde bulunulmaktadır. Ayrıca bu çalışmada el-Beyân ‘an usûli’l-îmân adlı kitabının “klasik ve kelâmî Eş‘arîliğin” özelliklerini yansıtan kıymetli bir eser olduğu ifade edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Mezhepleri Tarihi, Ebû Cafer es-Simnânî, el-Beyân ‘an usûli’l-îmân, Hanefî, Eş‘arî

Hanafī-Ash‘arī Abū Djafar al-Simnānī and Accusations Against Him

Öz

Hanafī jurist and Ash‘arī theologian Abū Djafar al-Simnānī (d. 444/1052) played an important role in the period in which he lived. The aim of this article is to determine Simnānī’s place in Islamic thought and in particular in Ash‘arism. The author’s ideas and world of thought are determined by the method of focusing on the person. In addition, this article, sheds further light on some opinions about the author based on his only surviving work thanks to cross-readings made from different sources. Simnānī, who lived right after the establishment of Ash‘arism, followed Bāqıllānī’s system and was instrumental in transferring his thoughts to the West and especially to Andalusia. In this study, determinations are made about the status of the “Bāqıllānī tradition” followed by Simnānī and the development of this tradition. In addition, the details of the views attributed to Simnânî on issues such as the attributes of Allah, the institution of prophethood and the virtue of Muhammad and his ideas on these issues are examined. This article seeks to demonstrate that Simnānī is an important link in the chain of the historical development of eleventh century Ash‘arī thought. Our study shows that his work al-Bayān an usūl al-īmān is a valuable work that reflects the characteristics of “classical and theological Ash‘arism”

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Abū Djafar al-Simnānī, al-Bayān an usūl al-īmān, Hanafī, Ash‘arī

Kaynakça

• Abdülazîz b. Reşîd el-Eyyûb. “Mukaddime”. el-Beyân ‘an usûli’l-îmân ve’l-keşf ‘an temvîhâti ehli’t-tuğyân. mlf. Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ahmed b. Muhammed es-Simnânî. 1-28. Kuveyt: Dâru’z-Ziyâ, 1435/2014. google scholar
• Akpınar, Ömer Faruk. “Ebû Zer el-Herevî’nin Hayatı ve İlmî Kişiliği”. Bilimname: Düşünce Platformu 37/1 (2019), 725-757. google scholar
• Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu’tezile İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018. google scholar
• Alibekiroğlu Eren, Fatmanur. “İ‘tizal Fikri Nispet Edilen Şâfiî Şahıslar ve Fıkıhta Şâfiîliği Benimseyen Mu‘tezilî Şahıslar”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 12/1 (2019), 76-111. google scholar
• Âlûsî, Şihabuddin Mahmud b. Abdullah. Rûhu’l-me‘âni fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve seb‘i’l-mesânî. thk. Ali Abdü’l-Bâri Atıyye. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1194. google scholar
• Apaydın, H. Yunus. İbn Hazm Zâhirîlik Düşüncesinin Teorisyeni. Ankara: İSAM Yayınları, 2020. google scholar
• Aslan, Ali. Bâkıllânî’nin Keşfü Esrâri’l-Bâtıniyye Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018. google scholar
• Ayğan, Fadıl. “Eş‘arî Kelâmının Sistemleşmesine Katkıları Bakımından Ebû İshâk el-İsferâyînî”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2012), 7-28. google scholar
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleyman b. Halef. Tahkîku’l-mezheb. thk. Ebû Abdurrahman b. Akîl ez-Zâhirî. Riyad: Âlemü’l-Kütüb, 1403/1983. google scholar
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed et-Temîmî. Kitâbü Usûli’d-dîn. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1928. google scholar
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971. google scholar
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Kitâbü’t-Temhîdi’l-evâil ve telhîsi’d-delâil. thk. 'Imâduddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1407/1987. google scholar
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. el-İnsâffîmâyecibu i 'tikdUhm ve lâyecûzu ’l cehlu bih. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1421/2000. google scholar
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Takrîb ve’l-irşâd. thk. Abdülhamid b. Ali Ebû Zenîd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1413/1993. google scholar
• Birinci, Züleyha. “Ebû Bekir el-Bâkıllânî’nin (ö. 403/1013) Suâlâtü Ehli’r-Re’y ani’l-Kelâm fi’l-Kur’âni’l-Azîz Adlı Risâlesinin Tahlîl, Tahkîk ve Tercümesi -Neşr-”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2016), 89-119. google scholar
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-‘arabî. thk. Abdülhalîm en-Neccâr - Ramazan Abdü’t-Tevvâb. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1977. google scholar
• Çınar, Halime. Simnânî’nin “Ravzatü’l-Kudât” Adlı Eseri ve Hanefi Edebü’l-Kadî Literatüründeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017. google scholar
• Gimaret, Daniel. “al-Simnânî”. Encyclopedia of İslam. ed. C. E. Bosworth vd. 9/614. Leiden: Brill, 2. Basım, 1997. google scholar
• Gölcük, Şerafettin. “Bâkıllânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/531-535. İstanbul: TDV Yayınları, 1991. google scholar
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1349/1931. google scholar
• Holtzman, Livnat. “İbn Akîl (ö. 513/1119) Mihnesi ve İbnü’l-Kuşeyrî (ö. 514/1120) Fitnesi”. çev. Salih Çift. Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. ed. Sabine Schmidtke. 851-874. İstanbul: Küre Yayınları, 2. Basım, 2022. google scholar
• İbn Asâkir, Ali b. el-Hasan b. Hibetillah b. Abdullah b. Hüseyin. Tebyînü kezibi’l-müfterî fî mâ nusibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Hüsamuddin el-Kudsî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1399. google scholar
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Fûrek el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. Makâlâtü’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş'arî İmâm Ehli’s-sünne. thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1425/2005. google scholar
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Fûrek el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. el-İbâne an turukı’l-kâsidîn ve’l-keşf an menâhici’s-sâlikîn. thk. Muhammed Alâuddin Zeynû. Dımaşk: Dâru Ziyâi’ş-Şâm, 2018. google scholar
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed. en-Nüket ‘alâ sahîhi’l-Buhârî, thk. Hişâm b. Ali - Nâdir Mustafa Mahmud. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1426/2005. google scholar
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed Saîd. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrahim Nasr - Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1416/1996. google scholar
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed Saîd. el-Fasl Dinler ve Mezhepler Tarihi, çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017. google scholar
• İbn Teymiyye, Takiyüddin. Der‘u te‘âruzi’l-akl ve’n-nakl. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 11 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991. google scholar
• İbn Teymiyye, Takiyüddin. Mecmû‘u fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. 37 Cilt. Medine: Mücemme‘u Melik Fahd, 1425/2004. google scholar
• İbnü’l-Mülakkın, Ömer b. Ali b. Ahmed el-Ensârî. Gâyetü’s-sûlfî hasâisi’r-resûl. thk. Abdullâh Bahruddîn Abdullah. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1414/1993. google scholar
• İsmail Paşa el-Bağdâdî. Hediyyetü’l-‘ârifîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1951. google scholar
• Karadaş, Cağfer. “İbn Hazm ve Eş’arilik Eleştirisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (2019), 89-102. google scholar
• Koç, İsa. Mezhepler Arası Mücadele Hanbelîlik-Eş‘arîlik İlişkisi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2022. google scholar
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Cîze: Dâru Hicr, 1413/1993. google scholar
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülhasan et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006. google scholar
• Mehâ Saîd Hamîd. “Kâdı’l-Mevsıl Ebû Ca'fer es-Simnânî: Dirâse fî Sîretihî ve Neşâtıhi’l-İlmî”. Mecelletu Dirâsât Mevsıliyye 12/39 (2013), 44-66. google scholar
• Muhammed Cemalüddin el-Kâsımî. Tefsîru’l-Kasımî. thk. Muhammed Bâsıl Uyûn es-Sevd. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2002. google scholar
• Özel, Ahmet. “Bâcî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/414-415. İstanbul: TDV Yayınları, 1991. google scholar
• Schmidtke, Sabine. “İbn Hazm’s Sources on Ash‘arism and Mu‘tazilism”. İbn Hazm of Cordoba: The Life and Works of a Controversial Thinker. ed. C. Adang vd. 375-401. Leiden: Brill, 2012. google scholar
• Schmidtke, Sabine. “Giriş”. Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. ed. Sabine Schmidtke, çev. Orhan Şener Koloğlu vd. 27-53. İstanbul: Küre Yayınları, 2. Basım, 2022. google scholar
• Serdar, Murat. “İbn Hazm’ın Eş‘arî Kelâmına Yönelik Eleştirileri”. Uluslararası İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik Sempozyumu Bildirileri. ed. Cemalettin Erdemci - Fadıl Ayğan. 2/89-120. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015. google scholar
• Serdar, Murat. “Endülüs’te Bir Kelamcı Olarak İbn Hazm”. Endülüs İlim Havzasında İslâm Düşüncesinin Öncü Şahsiyetleri. ed. İsmail Kurt - Seyit Ali Tüz. 235-272. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2022. google scholar
• Simnânî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. el-Beyân ‘an usûli’il-îmân ve’l-keşf ‘an temvîhâti ehli’t-tuğyân. thk. Abdülazîz b. Reşîd el-Eyyûb. Kuveyt: Dâru’z-Ziya, 1435/2014. google scholar
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddin Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakâtü ’ş-Şâfi ‘iyyetti ’--kübrâ. thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî - Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1383/1964. google scholar
• Şeşen, Ramazan. “Peygamber Hz. Muhammed’in Okuma-Yazma Bilip Bilmediğine Dâir Rivâyetler, Bu Konuda Ebü’l-Velîd Tarafından el-Bâcî Tarafından Yazılan Risâle”. XII. Türk Tarih Kongresi. 2/475-503. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999. google scholar
• Taberî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Mehdi. İlk Dönemlerde Tevil Sorunu. çev. Necla Bodur - Osman Bodur. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019. google scholar
• Thiele, Jan. “Between Cordoba and Nîsâbûr The Emergence and Consolidation of Ash'arism (Fourth-Fifth/ Tenth-Eleventh Century)”. The Oxford Handbook of Islamic Theology. ed. Sabine Schmidtke. 225-241. Oxford: Oxford University Press, 2016. google scholar
• Tihâmî, İbrahim. “Mağrib’te Eş‘arîlik (Girişi, Şahısları, Gelişimi ve Konumu)”. çev. Murat Akın. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2018), 331-358. google scholar
• Timür, İhsan. “Mâtürîdîlik Dışı Sünnî Hanefîlerin İtikadî Eğilimleri Üzerine”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2022), 189-216. google scholar
• Toru, Ümüt. “Ashâbü’l-Hadîs Makâlât Geleneğinde İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik Algısı”. V. Uluslararası Şeyh Şaban-ı Velî Sempozyumu (Eş‘arîlik). ed. Mustafa Aykaç vd. 449-468. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2018. google scholar
• Türcan, Galip. “İbn Hazm’a Göre Ehl-i Sünnet Kavramının İçeriği”. Milel ve Nihal 6/3 (Aralık 2009), 81-95. google scholar
• Turki, Abdel Magid. Polemiques entre Ibn Hazm et Bagi sur les principes de la loi musulmane: Essai sur le litteralisme zahirite et la finalite malikite. Algiers: Etudes et Documents, 1973. google scholar
• Yavuz, Abdullah Ömer. Coğrafya ve Mezhep Horasan’da Eş‘arîliğin Tarihsel Gelişimi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021. google scholar
• Yekta, Abdullah. - Kubat, Mehmet. “İbn Hazm’ın Sıfatlar Konusunda Mu‘tezile ve Eş‘arîleri Tenkidi”. İslami İlimler Araştırmaları Dergisi 8 (2020), 44-69. google scholar
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût - Hüseyin el-Esed. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985. google scholar
• Ziriklî, Hayruddin b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Fâris. el-A‘lâm kâmûsü terâcim. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002. google scholar