Timurlu Dönemi Herat’ında Bir Müderris: Mesud Şirvânî’nin (ö. 905/1500) Entelektüel Biyografisine Doğru

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 2, 493 - 518, 28.09.2023

Yasin Apaydın

https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1296135

Öz

Bu çalışma, biyografisi hakkında kısıtlı bilgilere sahip olduğumuz ve kendisine atfedilen birçok eser ile tanınan Mesud Şirvânî’nin entelektüel hayatına odaklanmaktadır. Hakkında yazılanlara bir alternatif olarak döneminde istinsah edilen yazma mecmualardan hareketle bir biyografi teklif ettiğimiz çalışmamızda, erken dönem kaynaklar ile sonraki dönem kaynakların birbirinden ayrışan ve kimi zaman ters düşen ifadelerinin yazma eserlerden elde edilen kodikolojik bulgularla tahkik edilip sunulması hedeflenmektedir. Bu bağlamda Carullah koleksiyonu 1437 ve el-Mektebetü’l-Ezheriyye koleksiyonu 2224 numaralarda kayıtlı, Şirvânî’nin yaşadığı dönem ve mekânda, 9. yüzyıl Herat’ında istinsah edilen iki mecmua gündeme getirilmiştir. Her ikisinde de Şirvânî’ye ait birçok eser yanında Şirvânî’nin, akrânı düşünürlerle kurduğu ilişkilere dair tarihi kayıtlar içeren metinler yer almaktadır. Özellikle Dâruşşifâ Medresesi’nde Şirvânî’nin müderris olarak atandığı gün vesilesiyle Mir Atâullah el-Hüseynî ile aralarında cereyan eden “mübâhase”, Şirvânî’nin kapalı kalan hayatına ışık tutması açısından önem arz etmektedir. Yazıda, Şirvânî’nin hayatı hakkında yazılan kısıtlı ve bazen yanıltıcı bilgi veren kimi araştırmalar da doğrudan mezkûr mecmualara ve Şirvânî ile tanışıklığı olan tanıklara müracaat edilerek sorgulanmıştır. Kaynaklar bu gözle tarandığında, Şirvânî için ilki irfânî, ikincisi ilmî olmak üzere iki yönlü bir entelektüel hayattan bahsetmek mümkündür. Bir taraftan Bâharzî’nin anlatısında öne çıkan, Molla Câmî’nin irşat halkasına dâhil olmuş ve onun manevi rehberliğinin sâdık bir takipçisi Şirvânî portresi; öte yandan, yazma mecmualarında karşımıza çıkan, tanım teorisi, lafızlar bahsi gibi mantığın tasavvur kısmına odaklanan irili ufaklı hâşiye ve talikatların müellifi Şirvânî’dir. Çalışmamızda Şirvânî’nin kimliğine yönelik Kâtip Çelebî’nin gündeme getirdiği Rûmî nisbesinin aslı sorgulanarak bu nisbe ile anılan düşünürlerin farklı kişiler olma ihtimali üzerinde durulmuştur. Hayatları ve eserleri hakkındaki bazı benzerliklerin bu yönde bir yanlış anlaşılmaya götürdüğü hususu vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Mesud Şirvânî, Mir Atâullah Hüseynî, Herat, el-Metâli‘

A Teacher in Timurid Herat: An Intellectual Biography of Mas‘ūd Shirwānī

Öz

This study focuses on the intellectual life of Mas‘ūd Shirwānī, who has been known and recognized for his work, yet information about him is limited. As an alternative to works written about him, we propose an intellectual biography based on the handwritten majmuas of his period. The article suggests the two manuscripts recorded in Jārullāh collection, namely, numbers 1437 and 2224 (in the al-Maktaba al-Azhariyya collection), which were copied in the same place and period as those of Shirwānī’s life, namely, Timurid Herat in the ninth century. Both contain many works written by Shirwānī as well as important text and information about his relationship with contemporary thinkers. In particular, elucidating mubahasa, which occurred between Shirwānī and Mīr Atāullāh alHusaynī on the occasion of a former appointment as a teacher at the Dār al-shifā, is important in terms of Shirwānī’s intellectual life. When considering the portrait drawn in Bāharzī’s Maqāmāt, which has been neglected by Shirwānī biographies, we encounter a devoted follower of the spiritual guidance of Mullā Jāmī,who was included in the circle of Mullā Jāmī’s irshād. Alternatively, Shirwānī is the author of a number of commentaries and taliqats found in manuscript collections that focus on the part of conception of logic such as the theory of definition and the discussion of expressions. This study questions the origin of the epithet Rūmī, which was brought up by Kātip Çelebī regarding Shirwānī’s identity, and emphasizes the possibility that the thinkers referred to by this epithet were different people.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Mas‘ūd Shirwānī, Mīr Atāullāh al-Husaynī, Herat, al-Matāli‘

Kaynakça

• Acer, Abdurrahman. İbnü’l-Arabî Takipçisi Olarak Abdurrahman Câmî ve Şerhu Fusûsi’l-Hikem’i: Tahkik ve İnceleme. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019. google scholar
• Aykaç, Mehmet. “Cemâl el-Hüseynî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/303-304. Ankara: TDV Yayınları, 1993. google scholar
• Bulut, Ali. Belagat: Meani-Beyan-Bedi‘. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021. google scholar
• Bâharzî, Kemâleddin. Molla Câmî’den Ali Şîr Nevâyî ve Sultan Baykara’ya Şahitliklerim. çev. Veysel Başçı. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2016. google scholar
• Binbaş, İlker Evrim. IntellectualNetworks in TimuridIran: Sharaf Al-Dîn ‘Alî Yazdı andtheIslamicate Republic of Letters. Cambridge: Cambridge University Press, 2016. google scholar
• Devvânî, Celâleddin. Hâşiye ‘alâ Hâşiyeti’ş-Şemsiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1437/107a-110b. google scholar
• Devvânî, Celâleddin. Risâle fî İsbâti’l-vâcib. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1437/74b-93b. google scholar
• Eshenkulova, Kishimjan. Timurlular Devri Medrese Eğitimi ve Ulûm el-Evâil. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001. google scholar
• Farmani, Naqibullah. İslam Medeniyetinde Herat. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2019. google scholar
• Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanlı Felsefe-Biliminin Arkaplanı: Semerkand Matematik Astronomi Okulu”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 14 (2003). 1-66. google scholar
• el-Fetâvâ’l-hindiyye. 6 cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübrâ’l-Emîriyye, 1310. google scholar
• Güney, Adem. Kemâlüddîn Mes‘ud B. Hüseyin Eş- Şirvânî’nin (905/1500) Şerhu Âdâbi’s-semerkandî Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirmesi. Sakarya: Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010. google scholar
• Handmîr, Giyâsüddin. Târih-i Habîbü’s-Siyer. nşr. Debîr Siyâkî. Tahran: İntişârât-ı Hayyâm, 1380. google scholar
• Hüseynî, Atâullah b. Mahmud. Hâşiye ‘alâ merâtibi’n-nefs. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2224/30a-39a. google scholar
• Hüseynî, Mîr Atâullah. Hâşiye (‘alâ bahsi) mu‘arrifi’l-mu‘arrif. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Cârullah, 1437/237b-244b. google scholar
• Hüseynî, Mir Atâullah. Hâşiye ‘alâ bahsi’l-mu‘arrif. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1255/133b-140a. google scholar
• Kaplangöz, Zahit. Kemaleddin Mesud Şirvânî’nin Şerhu’r-risâleti’l-vaz‘iyye’si ve Mîr Ebu’l-Bekâ b. Abdülbâki’nin Hâşiyesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021. google scholar
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. tsh. M. Şerefettin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1941. google scholar
• Kâtip Çelebi. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl, nşr: Mahmud Abdülkadir el-Arnaut. İstanbul: IRCICA Yayınları, 2010. google scholar
• Musevitebâr, Seyyid Asgar - Esedbeygi, Erdeşir. “Berresi-i Karkerdhâ-yi Muhtelif-Müderrisân-ı Devre-i Timûrî Der Herât”. Pezuheşnâme-yi Horasân-ı Bozorg 47 (2022). 45-62. google scholar
• Nevâî, Ali Şîr. Mecâlisü’n-nefâyis, haz. Kemal Eraslan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2001. google scholar
• Ökten, Ertuğrul. “Bir Timurlu Münşisi Neyi İnşa Eder? İhtiyar b. Gıyâsüddin’in Esâsü’l-İktibâs’ı Üzerine Bir İnceleme”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 26/50 (2021), 45-88. google scholar
• Ökten, Ertuğrul I. Jami (817-898/1414-1492) His Biography And Intellectual Influence in Herât. The University of Chicago, Department of History, Doktora Tezi, 2007. google scholar
• Özturan, Mehmet. Islam Mantık Geleneğinde Tanım Teorisi Eleştirilerine Bir Giriş: Tam Tanım Kendisiyle Tanım Mıdır?. Nazariyat 4/3 (2018). 83-114. google scholar
• Rouayheb, Khaled. “Two Fourteenth-Century Islamic Philosophers: Ibn Mubârakshâh al-Bukhân and Mullâzâde al-Kharziyânî”. Oriens 48 (2020). 345-366. google scholar
• Rûmî, Mesud. Hâşiye ‘alâ Şerhi Hidâyeti’l-Hikme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2395/1b-103b. google scholar
• Rumlû, Hasan, Ahsenü’t-tevârih. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 3317/1b-284a. google scholar
• Rumlû, Hasan. Ahsenü’t-tevârîh. trc. Oktay Efendiyev. Kastamonu: Uzanlar Matbaası, 2017. google scholar
• Subtelny, Maria Eva. “A Timurid Educational and Charitable Foundation: The Ikhlâşiyya Complex of 'Alî Shîr Navâ’î in 15th-Century Herat and Its Endowment.” Journal of the American Oriental Society, 1 (1991), 38-61. https://doi.org/10.2307/603748 google scholar
• Şahin, Mustafa- Sadakat, Berdi. “Câm ve Herât’ın Büyük Müderrislerinden Mevlâna Celâleddin-i Kâyinî’nin Yusuf-ı Ehil’e Verdiği Arapça Icâzetnâmenin Tercümesi”. Tarihin Peşinde: Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırma Dergisi 11 (2014). 199-209. google scholar
• Şahin, Mustafa. Orta Çağda Herat Bölgesi. Tokat: Gazi Osman Paşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013. google scholar
• Şirvânî, Mesud. Hâşiye ‘alâ mebâhis’l-mechûli’l-mutlak. el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2224/45a-72b. google scholar
• Şirvânî, Mesud. Hâşiye ‘ale’l-Metâli‘. Tahran: Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî, 10024/1b-147b. google scholar
• Şirvânî, Mesud. Hâşiye ber Şerh-i Âdâb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1437/46b-67b. google scholar
• Şirvânî, Mesud. Hâşiye-i Feyyâz. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1437/207a-211b. google scholar Şirvânî, Mesud. Hâşiye-i mebhas-ı küllî ve cüzî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1437/189b-206b. google scholar
• Şirvânî, Mesud. Hâşiyetü mebhasi’l-meçhûli’l-mutlak. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1437/1b-45a. google scholar
• Şirvânî, Mesud. Havâşî ‘alâ bahsi’l-mu‘arrif min kitâbi Şerhi’t-Tevâli‘. Amasya: Amasya İl Halk Kütüphanesi, 1849/17b-29a. google scholar
• Şirvânî, Mesud. Havâşi’l-Metâli‘. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2224. google scholar
• Şirvânî, Mesud. Şerhu Âdâbi’s-Semerkandî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4433/1b-24b. google scholar
• Şirvânî, Mesud. Şerhu’l-Âdâbi’s-Semerkandiyye. thk. Mervân eş-Şâzelî. Kuveyt: Dâru’z-Ziyâ, 2020. google scholar
• Şirvânî, Risâle fî Selâseti Ebhâs. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1437/187a-188a. google scholar
• Tahrânî, Aga Büzürg. ez-Zerîa ilâ tesânîfi’ş-Şî‘â. Beyrut: Dâru’l-Ezvâ, ts. google scholar
• Tosun, Necdet. Bahâeddin Nakşbend. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015. google scholar
• Uslu, Recep. “Herat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/215-218. Ankara: TDV Yayınları, 1998. google scholar