Şam Evrakı Koleksiyonu’nun Teşekkül Ettiği Kadim Bir Arşiv: Kubbetü’l-Hazne ve Tarihi

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 1, 89 - 119, 27.03.2024

Betül Genan , Şeyma Genan , Elif Behnan Bozdoğan , Nevrin Nur Aslan

https://doi.org/10.26650/iuitd.2024.1385826

Öz

Türk ve İslam Eserleri Müzesinde bulunan Şam Evrakı, 20. yüzyılın başlarında Şam’dan İstanbul’a nakledilerek muhafaza altına alınan bir yazma eser koleksiyonudur. Kur’an yazmalarının yanı sıra İslamî ilimlere ait yazmalar, diğer dinlere ait metinler, resmî evrak ve sosyal hayata dair belgeleri içeren, farklı türden ve dilden yazmalardan oluşan bu koleksiyon başta mushaf çalışmaları olmak üzere yazma eser araştırmaları için büyük bir önem taşır. Bu koleksiyonun teşekkül sürecini ortaya koyabilmek, içinde korunduğu yapı olan Kubbetü’l-Hazne tarihini aydınlatmakla mümkündür. Şam Emevî Camii’nin avlusundaki Kubbetü’l-Hazne tarih boyunca farklı işlevler için kullanılan ve bu işlevlerine bağlı olarak da içerisinde geniş bir yazma eser koleksiyonunun biriktiği korunaklı bir yapıdır. Modern bir kütüphane mi, dev bir arşiv mi yoksa sadece bir depo mu olduğu belirsiz olan bu yapının tarihî sürecini bilmek Şam Evrakı’nın mahiyetinin tam olarak ortaya konulması için elzemdir. İşte bu makale Kubbetü’l-Hazne isimli yapı ile içerisindeki yazma koleksiyonunu ele almaktadır. Kubbetü’l-Hazne külliyatının kronolojik tarihini ortaya koymayı amaçlayan araştırma, Osmanlı arşiv belgeleri ile Kubbe tarihine ilişkin yazılı literatüre ve Şam Evrakı Koleksiyonu üzerine gerçekleştirdiğimiz kişisel incelemelere dayanmaktadır. Sonuç olarak makalede Şam Evrakı Koleksiyonu’nun teşekkül ettiği Kubbetü’l-Hazne’nin ilk yıllardan günümüze uzanan hikayesi aydınlatılmış, Osmanlı’nın bu koleksiyonu korumaya yönelik aldığı aksiyon ortaya çıkartılmıştır. Kültür mirası olan bir yazma eser koleksiyonunun tarihine ilişkin bu çalışma, yazma eser kültürü araştırmalarına katkıda bulunmak, dönemin sosyopolitik ilişkilerine ışık tutmak gibi çok yönlü bir öneme sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Yazma Eser, Kur’an yazması, Şam Evrakı, TİEM, Kubbetü’l-Hazne, Osmanlı, II. Abdülhamit

Teşekkür

Bu makaleyi gözden geçiren ve önemli önerilerde bulunan Doç. Dr. Nevzat SAĞLAM ve Dr. Sami ARSLAN hocalarımıza şükranlarımızı sunarız. Ayrıca arşiv belgelerini incelerken yardımlarını esirgemeyen Gülsüm Gülsev ŞANVER’e teşekkür ederiz.

The Ancient Archive Forming the Damascus Documents Collection: Qubbat al-Khazna and its History

Öz

The Damascus Documents in the Museum of Turkish and Islamic Arts is a collection of manuscripts that were transferred from Damascus to Istanbul in the early 20th century. In addition to Qur’anic manuscripts, this manuscript collection involves different types and languages, including manuscripts on the Islamic sciences, texts from other religions, official documents, and documents related to social life, and is of great importance for manuscript research, especially for the study of maṣāḥif [collection of sheets/copy of Qu’ran]. How this collection was formed can be revealed by elucidating upon the history of the building in which it had been preserved. Qubbat al-Khazna in the courtyard of the Umayyad Mosque in Damascus is a sheltered structure that has been used for different functions throughout history and in which a large collection of manuscripts has accumulated. Understanding the history of this building, as whether it was just a modern library, a giant archive, or just a warehouse remains unclear, will be essential for revealing the exact nature of the Damascus Documents. This article deals with the building known as Qubbat al-Khazna and the manuscript collection contained within. The research aims to reveal the chronological history of the Qubbat al-Khazna corpus and is based on Ottoman archival documents and written literature on the history of the Qubbat al-Khazna, as well as own personal research on the Collection of Damascus Documents. As a result, this article illuminates the story of the Qubbat al-Khazna, from which the Damascus Documents Collection had been formed, from its early years to the present day, and also reveals the actions Ottomans took to protect this collection. This study on the history of a manuscript collection that is considered cultural heritage has multifaceted importance in that it contributes to the research on manuscript culture and sheds light on the sociopolitical relations of the period.

Anahtar Kelimeler

Manuscript, Qur’anic Manuscript, Damascus Documents, Museum of Turkish and Islamic Arts, TIEM, Qubbat al-Khazna, Ottoman, Abdul Hamid II

Kaynakça

• Ali, Muhammed Kürd. Hıtatü’ş-Şam. 6 Cilt. Beyrut: Mektebetü’n-Nûrî, 3. Basım, 1403/1983. google scholar
• Ammirati, Serena. “The Latin Fragments From The Qubba Al-Khazna Of Damascus: A Preliminary Palaegraphical and Textual Survey”. Rivista Degli Studi Orientali 90/1 (2017), 99-122. google scholar
• Bandt, Cordula - Rattmann, Arnd. “Bruno Violet and the exploration of the Qubbet al-khazna around 1900”. The Damascus Fragments: Towards a History of the Qubbat al-khazna Corpus of Manuscripts and Documents. ed. Arianna D’Ottone Rambach vd. 105-126. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2020. google scholar
• Baytar, İlona. “Kaiser II. Wilhelm’in İstanbul’a Üç Ziyareti ve Hediyeler”. İki Dost Hükümdar: Sultan II. Abdülhamid Kaiser II. Wilhelm. 59-95. İstanbul: TMMM Milli Saraylar Yayınları, 2009. google scholar
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ. Kitâbü Futûhi’l-büldân. Kahire: Şeriketü Tab‘i’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1319/1901. google scholar
• Beyhan, Mehmet Ali. “Şirvânîzâde Mehmed Rüşdü Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/209-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası [BEO]. No. 1762, Gömlek No. 132122. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası [BEO]. No. 1768, Gömlek No. 132555. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası [BEO]. No. 1792, Gömlek No. 134330. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası [BEO]. No. 1793, Gömlek No. 134446. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası [BEO]. No. 1795, Gömlek No. 134611. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası [BEO]. No. 1800, Gömlek No. 134929. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası [BEO]. No. 1822, Gömlek No. 136644. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası [BEO]. No. 3538, Gömlek No. 265342. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası [BEO]. No. 3586, Gömlek No. 268879. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası [BEO]. No. 3591, Gömlek No. 269278. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası [BEO]. No. 3618, Gömlek No. 271288. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi [DH.ŞFR]. No. 72, Gömlek No. 3. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi [DH.ŞFR]. No. 73, Gömlek No. 70. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi [DH.ŞFR]. No. 73, Gömlek No. 73. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti İdare Evrakı [HR.İD]. No. 2033, Gömlek No. 78. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti İdare Evrakı [HR.İD]. No. 2033, Gömlek No. 106. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti İdare Evrakı [HR.İD]. No. 2033, Gömlek No. 109. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Hususi [İ.HUS]. No. 17, Gömlek No. 13. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Hususi [İ.HUS]. No. 94, Gömlek No. 88. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Maarif Nezareti [İ.MF]. No. 7, Gömlek No. 55. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV]. No. 230, Gömlek No. 174. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV]. No. 231, Gömlek No. 176. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV]. No. 260, Gömlek No. 99. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı [Y.PRK.BŞK]. No. 16, Gömlek No. 93. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Hariciye Nezareti [Y.PRK.HR]. No. 32, Gömlek No. 7. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Maarif Nezareti [Y.PRK.MF]. No. 4, Gömlek No. 35. google scholar
• Bozdoğan, Elif Behnan. “Şam Evrakı Koleksiyonuna Giriş: Aynı Mushafa Ait Farklı Yazmaların Tespiti”. Kur’an Araştırmaları ve Oryantalizm. ed. Necmettin Gökkır vd. 277-291. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021. google scholar
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Osmanlı Suriyesi’nde Türk Aleyhtarı İlânlar ve Bunlara Karşı Tepkiler, 1878-1881”. İslâm Araştırmaları Dergisi 2 (1998), 73-89. google scholar
• Can, Birol vd. “‘Fusayfisâ’ İslam Mimarisinde Mozaik”. Art-Sanat Dergisi 7 (2017), 71-121. google scholar
• Canatar, Mehmet. “Şam Umumi Kütüphanesine Dair Bir Değerlendirme”. Tarihin Peşinde Bir Ömür. ed. Hayrunnisa Alan vd. 621-626. İstanbul: Kronik, 2018. google scholar
• Cûmânî, Said. “Târîhu Kubbeti’l-mâl”. The Damascus Fragments: Towards a History of the Qubbat al-khazna Corpus of Manuscripts and Documents. ed. Arianna D’Ottone Rambach vd. 53-74. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2020. google scholar
• D’Ottone, Arianna. “Manuscripts as Mirros of a Multilingual and Multicultural Society: the Case of the Damascus Find”. Negotiating Co-Existence: Communities, Cultures and Convivencia in Byzantine Society. ed. Barbara Crostini - Sergio La Porta. 63-88. Trier: Wissenschaftlicher Verlag Trier, 2013. google scholar
• D’Ottone Rambach, Arianna. “Early Qur’ânic Scrolls from the Qubbat al-khazna and their links with the Christian Manuscript Tradition of Greek-Byzantine Scrolls”. Journal of Late Antique, Islamic and Byzantine Studies 1/1-2 (2022), 118-132. google scholar
• D’Ottone Rambach, Arianna vd. (ed.). “Introduction”. The Damascus Fragments Towards a History of the Qubbat al-khazna Corpus of Manuscripts and Documents. 9-50. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2020. google scholar
• D’Ottone Rambach, Arianna vd. (ed.). The Damascus Fragments: Towards a History of the Qubbat al-khazna Corpus of Manuscripts and Documents. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2020. google scholar
• Demirbaş, Uğurhan vd. (ed.). Belgelerle Arşivcilik Tarihimiz. 2 cilt. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1999. google scholar
• Deroche, François. “Başlangıçta: Şam’dan Erken Dönem Kur’anlar”. çev. Ceylan Adar İlter. Kur’an Sanatı Türk ve İslam Eserleri Müzesi Hazineleri. ed. Massumah Farhad - Simon Rettig. 61-75. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2016. google scholar
• Deroche, François. “Collections de manuscrits anciens du Coran a İstanbul”. Etudes medievales et patrimoine turc. 145-165. Paris: Editions du CNRS, 1983. google scholar
• Deroche, François. “The Quranic Collections Acquired by Wetzstein”. Manuscripts, Politics and Oriental Studies: Life and Collections of Johann Gottfried Wetzstein (1815-1905) in Context. ed. Boris Liebrenz -Christoph Rauch. 92-115. Leiden: Brill, 2019. google scholar
• Deroche, François. Qur’ans of the Umayyads: A First Overview. Leiden: Brill, 2014. google scholar
• Erbay, Cüneyd - Hirschler, Konrad. “Writing Middle Eastern agency into the history of the Qubbat al-khazna: The late Ottoman state and manuscripts as historical artefacts”. The Damascus Fragments: Towards a History of the Qubbat al-khazna Corpus of Manuscripts and Documents. ed. Arianna D’Ottone Rambach vd. 151-178. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2020. google scholar
• Erdoğan, Mehmet. “Cumhuriyet Dönemi’nde Osmanlı Hariciyesine Ait Hazine-i Evrak”, Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi 4/4 (2022), 3-26. google scholar
• Friedrich, Schulthess. Christlich-palastinische Fragmente aus der Omajjaden-Moschee zu Damascus. Berlin: Weidmann, 1905. google scholar
• Goitein, Shelomo Dov. “The Documents of the Cairo Geniza as a Source for Mediterranean Social History”. Journal of the American Oriental Society 80/ 2 (Nisan 1960), 91-100. google scholar
• Göleç, Mustafa. “Evkâf-ı İslâmiye’den Türk ve İslam Eserleri Müzesine: Osmanlı-Türk Müzeciliğinin Siyasal Anlamı”. Evkâf-ı İslâmiye Müzesinin Kuruluşunun 100. Yılı ve Vakıf Müzeleri. 17-22. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2014. google scholar
• Gözeler, Esra. “ŞE 4141 Rulo: Türk ve İslam Eserleri Müzesinde Kûfî Bir Kur’an Elyazması”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 63/1 (31 Mayıs 2022), 1-32. google scholar
• Hirschler, Konrad. “Books Within Books”. The Damascus Fragments: Towards a History of the Qubbat al-khazna Corpus of Manuscripts and Documents. ed. Arianna D’Ottone Rambach vd. 439-473. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2020. google scholar
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 cilt. Cize: Hicr li’t-Tıba‘a ve’n-Neşr, 1418/1998. google scholar
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Alî b. el-Hasan. Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Ömer b. Garame el-Amravî. 80 cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1415-1995. google scholar
• Karacagil, Ökkeş Kürşad. “II. Wilhelm’in Osmanlı İmparatorluğunu Ziyareti ve Mihmandarı Mehmed Şakir Paşa’nın Günlüğü (1898)”. Türkiyat Mecmuası 24/2 (14 Aralık 2014), 73-97. google scholar
• Kazan, Hilal. “1893 Yangını Sonrası Şam Emevi Camii Restorasyonu”. Mediterranean Journal of Humanities 6/2 (29 Aralık 2016), 333-341. google scholar
• Khackikyan, Levon - Matevosyan, Artashes. “The Armenian fragments of the National Museum in Damascus”. çev. Arevik Sargsyan. The Damascus Fragments: Towards a History of the Qubbat al-khazna Corpus of Manuscripts and Documents. ed. Arianna D’Ottone Rambach vd. 363-407. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2020. google scholar
• Korkmaz, Adem. Midhat Paşa’nın Hayatı, İdari ve Siyasi Faaliyetleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016. google scholar
• Liebrenz, Boris. “Fire, consuls, and scholars: Conflicting views on the discovery of the Qubbat al-khazna documents”. The Damascus Fragments: Towards a History of the Qubbat al-khazna Corpus of Manuscripts and Documents. ed. Arianna D’Ottone Rambach vd. 75-89. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2020. google scholar
• Loppolo, Fabio. “The Sister, the king and yet another Consul”. The Damascus Fragments: Towards a History of the Qubbat al-khazna Corpus of Manuscripts and Documents. ed. Arianna D’Ottone Rambach vd. 91103. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2020. google scholar
• Mutlu, Mustafa. “Bahriyeli Ressam Ali Sami Boyar’ın Hayatı ve Faaliyetleri (1880-1967)”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 52 (Ağustos 2021), 283-307. google scholar
• Ocak, Sümeyra. “Erken Devir İslam Mimarisinde Beytü’l-Mâl (Hazine) Binaları”. Yalova Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2 (2016), 63-102. google scholar
• Ory, Solange. “Un Nouveau type de Mushaf: inventaire des corans en rouleaux de provenance damascaine, conserves a İstanbul”. Revue des eludes İslamîques 32 (1964), 87-149. google scholar
• Pakalın, Mehmet Zeki. “Ali Galip Bey”. Sicill-i Osmanî Zeyli: Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi. haz. Şakir Batmaz. 2/132-133. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008. google scholar
• Sahillioğlu, Halil. “Ceyb-i Hümâyun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/465-467. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. google scholar
• Sourdel Thomine, Janine - Sourdel, Dominique. “Nouveaux documents sur l’histoire religieuse at sociale de Damas au Moyen Âge”. Revne des etudes islamiques 32/1 (1964), 1-25. google scholar
• Staatsbibliothek zu Berlin: “Photographien von ausgewahlten Fragmenten aus der Omayyaden-Moschee in Damaskus in verschiedenen Sprachen, 1908”. Erişim 14 Ocak 2024. https://digital.staatsbibliothek-berlin. de/werkansicht?PPN=PPN685013049&PHYSID=PHYS_0001&DMDID= google scholar
• Suciu, Alin. “A Bohairic Fragment of the Acts of Matthew in the City of the Prietsts and Other Coptic Fragments from the Genizah of the Umayyad Mosque in Damascus”. Le Museon 3 (2018), 251-277. google scholar
• Sürmeneli, Zeynep. Türk ve İslam Eserleri Müzesi Şam Evrakı Koleksiyonundaki Parşömenlerin Hasar Tespiti ve Konservasyon Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023. google scholar
• Şeyho, Luvis. “Âdiyyâtu Kitâbiyye”. Mecelletu’l-Meşrik 5/14 (1902), 671. google scholar
• Tantâvî, Alî. el-Câmiu’l-Emevî fî Dımaşk. Şam: Vizâratü’l-Evkâf, 1379/1960. google scholar
• Tülücü, Süleyman. “Şeyho, Luvîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/86-88. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı: “Büyük Çamlıca Camisi Külliyesi’ndeki İslam Medeniyetleri Müzesi bugün açılacak (08 Nisan 2022)”. Erişim 01 Eylül 2023. https://www.iletisim.gov.tr/ turkce/yerel_basin/detay/buyuk-camlica-camisi-kulliyesindeki-islam-medeniyetleri-muzesi-bugun-acilacak google scholar
• Tüzen, Adnan. “Arşiv Belgelerinde Evkâf-ı İslâmiye Müzesi”. Evkâf-ı İslâmiye Müzesinin Kuruluşunun 100. Yılı ve Vakıf Müzeleri. 25-49. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2014. google scholar
• Violet, Bruno. “Um die Jahrhundertwende in Damaskus”. Der Orient 18/5 (1936), 97-110. google scholar
• Von Soden, Hermann. Bericht über die in der Knbbet in Damaskus gefundenen Handschriftenfragmente. Berlin: Prusya Kraliyet Bilim Akademisi, 1903. google scholar
• Yâzîcî, Tâlib. “Dârü’l-Kütübi’z-Zâhiriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/510-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. google scholar
• Yâzîcî, Tâlib. “Emeviyye Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/108-109. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. google scholar
• Yazma Eser. İstanbul: Türk ve İslam Eserleri Müzesi (TİEM), Şam Evrakları Koleksiyonu, ŞE4258, ŞE8478, ŞE8964; ŞE12819/105; ŞE12917/182; ŞE13695/255; ŞE13697/2; ŞE13703/2; ŞE13750/42; ŞE13882/156. google scholar
• Zeyyât, Habîb. Hazâinü’l-kütüb fî Dimeşk ve davâhîhâ. b.y.: Matbaatü’l-Maârif, 1902. google scholar