Osmanlı Toplumunda Ehl-i Örfün İkrah Altında Ettirdiği Boşama Yeminlerine Karşı Müftülerin Formülleri (16.-18. Yüzyıllar)

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 1, 33 - 57, 27.03.2024

Muharrem Midilli

https://doi.org/10.26650/iuitd.2024.1399211

Öz

Bu makale Osmanlı toplumunda ehl-i örfün ikrah altında ettirdiği boşama yeminlerine karşı müftülerin önerdiği hukuki formülleri ele almaktadır. Hanefî fakihler ikrah altında ettirilen boşama yeminlerinin geçerli olduğu görüşündedir. Fakihler bu görüşün güç sahipleri tarafından suistimal edilmesi riskine karşı birtakım hukuki formüller geliştirmiştir. Hanefî mezhebinin uygulandığı yerlerde boşama yemininin suistimal edilmesinden kaynaklanan sorunlar ve önerilen formüller fetva mecmualarına yansımıştır. 16.-18. yüzyıllar arasında mezhebin sıkı bir şekilde uygulandığı Anadolu ve Rumeli uygun bir gözlem sahası teşkil etmektedir. Bu bölgelerde görev yapan müftülerin gerçek meselelere verdiği çok sayıda fetva gözlem için zengin bir malzeme sunmaktadır. Fetva mecmualarına yansıyan meseleler, ehl-i örfün boşama yeminini pratik bir itaat ettirme aracına dönüştürdüğünü göstermektedir. Ehl-i örf genellikle asayişin sağlanması, zanlıların sorgulanması, bulunması, adalete teslim edilmesi, vergilerin tahsil edilmesi, borçların ödenmesi ve haramın önlenmesi gibi meşru konular ya da haksız mal veya para elde etme ve haksızlıkların dâva edilmesini önleme gibi gayrimeşru konular hakkında boşama yeminine başvurmuş görünmektedir. Osmanlı müftüleri kişileri ehl-i örfe karşı korumak için hukuk geleneğinde üretilmiş birtakım formüller önermişlerdir. Bu formüllerin en dikkat çekici olanları; boşama yeminine gizlice inşallah lafzı eklemek, vekâlet, boşama lafzını yalan haber/ikrar niyetiyle söylemek, boşama lafzının farklı bir manasına niyet etmek ve umum ifade eden lafızları niyetle tahsis etmektir. Mezhebin ikrah altında boşama yeminini geçerli sayan görüşünü dengeleyen bu formüller ehl-i örfe karşı kişileri, aileyi ve mülkiyet hakkını koruma işlevi görmüştür. Bir hukuk tarihi çalışması olan makale bütün bu tespitlere dair fetva mecmualarından kanıtlar sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Osmanlı Toplumu, Boşama Yemini, İkrah, Müftü, Ehl-i Örf, Hile

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

119K818

Teşekkür

Bu makale tarafımdan yürütülmüş olan 119K818 numaralı TÜBİTAK projesi (3501) kapsamında üretilmiştir. Destekleri için TÜBİTAK’a teşekkür ederim.

The Muftīs’ Remedies Against Coerced Divorce Oaths by Executive Officers in Ottoman Society (16th-18th Centuries)

Öz

This article discusses the legal formulas devised by muftīs against divorce oaths forced by executive officers (ehl-i örf) in Ottoman society. Hanafi jurists believe that divorce oaths made under duress are valid. The jurists have developed legal remedies that can be used against the possibility of abuse of this opinion by those in positions of power. The problems arising from the abuse of divorce oaths and their remedies were reflected in fiqh literature, especially fatwā collections where the Hanafi madhhab held sway. Fatwās issued by muftīs in Anatolia and Rumelia, regions where Hanafi madhhab dominated during the 16th–18th centuries, indicate that divorce oaths were used pervasively by executive authorities as instruments of compliance. These fatwās describe how executive officers have transformed divorce oaths into tools of coercion, exploiting them for various purposes, including upholding public order, apprehending and interrogating suspects, ensuring justice, tax collection, debt settlement, and prevention of illicit activities. They also abused this mechanism for illicit gains, preventing legal action against them, and acquiring illicit property or money. In response, Ottoman muftīs proposed remedies rooted in legal tradition to safeguard individuals from executive coercion. The most remarkable of these remedies are clandestinely inserting the phrase “in shā’a Allah” (if Allah wishes) into divorce oaths, file a lawsuit through attorney, pronouncing divorce with the intent of false notification/admission, intending another meaning of divorce, and constraining general expressions with personal intent. These remedies, which balanced the madhhab’s opinion that the divorce oath under duress is valid, served to protect individuals, family and property rights against the executive officers. The article, a study of legal history, provides evidence from fatwā collections to support these findings.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ottoman Society, Divorce Oath, Duress, Muftī, Ehl-i Örf, Remedy

Proje Numarası

119K818

Kaynakça

• Abdürrahim Efendi. Menteşzâde. Fetâvâ-yı Abdürrahîm. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Ma‘mûre, 1243. google scholar
• Abdüsselâm Efendi. Fetâvâ-yı Abdüsselâm. Kütahya: Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi, 154, 0b-399b. google scholar
• Akkirmânî, Ali. Fetâvâ-yı Akkirmânî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi, 98, 0b-206a. google scholar
• Ali Efendi, Çatalcalı. Fetâvâ-yı Ali Efendi. İstanbul: Matba‘a-i Âmire, 1311. google scholar
• Ankaravî, Süleyman b. Veli. Tercümetü’l-Gurer ve’d-Dürer. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1292. google scholar
• Aydın, Hakkı. “İslam ve Türk Borçlar Hukukunda İkrah.” Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11(1993), 299-325. google scholar
• Mehmet Akif Aydın. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017. google scholar
• Bezzâzî, Hâfızüddin Muhammed b. Muhammed. el-Fetâva’l-Bezzâziyye (el-Fetâva’l-Hindiyye’nin kenarında). Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1310. google scholar
• Bozanzâde. Fetâvâ-yı Ebüssuûd Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1028, 0b-360a. google scholar
• Boyabâdî Sağır Mehmed Efendi. Mecmûatü’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1067, 0b-481b. google scholar
• Buhârî, İftiharüddin Tâhir b. Ahmed. Hulâsatü’l-Fetâva. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Yazma Eserler, 0673, 102b-105a. google scholar
• Çorlulu Sinan b. Ramazan (der.). Mecmûatü’l-fetâvâ. Ankara: Diyânet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi. Yazma Eserler, 3407, 1b-338a. google scholar
• Cürcânî, Ebû Yakûb Yûsuf b. Ali. Hizânetü’l-ekmel fî fürûi’l-fıkhi’l-Hanefî. thk. Ahmed Halil İbrahim. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015. google scholar
• Evliyazâde, Manisalı Ali b. İbrahim. Melceü’l-müftîn fî vâkıâti’l-müsteftîn. İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe, nr. 3218, vr. 1b-427a. google scholar
• Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-bedâyi‘ fî usûli’ş-şerâi‘. İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Matbaası, 1289. google scholar
• Fetvâ Mecmûası. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 2868, 1b-158a (mecmuada: 157a). google scholar
• Fevâidü’l-fetâvâ. İstanbul: Reşid Efendi, 266, 1b-230a. google scholar
• Hoca Sâdeddin Efendi. Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 2728, 0b-112b. google scholar
• Hocazâde Esad Efendi. Fetâvâ-yı Esad Efendi. İstanbul: İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 157, 1-2, 273 + 98. google scholar
• Esad Efendi, Hocazâde. Fetâvâ-yı Müntehabe. Süleymaniye Kütüphanesi, Kasidecizâde, 277, 1b-184a. google scholar
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyd b. İbrahim. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dakâik. Beyrut: Şirketü Alâüddin, t.y. google scholar
• İbnü’l-Edhemî, Sâdî b. Hüsâm el-Mağnisâvî. Mecmûa-i Fetâva. İstanbul: Atıf Efendi Kütüphanesi, 2835, 1b-70b. google scholar
• İpşirli, Mehmet. “Ehl-i Örf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/519-520. Ankara: TDV Yayınları, DİA, 1994. google scholar
• Kadızâde, Edirnevî Şemseddin. Netâicü’l-efkâr tekmileti’l-fethi’l-kadîr (Fethü’l-kadîr içinde). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003. google scholar
• Kadızâde, Muhammed Ârif b. Muhammed el-Erzurumî. Bahrü’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, 605, 1b-358a google scholar
• Kâdîhan, Fahrüddin Hasen b. Mansûr el-Özkendî. el-Fetâva’l-Hâniyye (el-Fetâva’l-Hindiyye içinde). Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1310. google scholar
• Karahisârî, Mehmed. Fetâvâ-yı Karahisârî. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe, 924, 6b-285b. google scholar
• Kâsânî, Alâüdddin Ebû Bekir b. Mes‘ûd el-Hanefî. Bedâi‘ü’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986. google scholar
• Kitâb-ı Fetâva’s-Sîvâsiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 487, 0b-174b. google scholar
• Köse, Saffet. “İslam Hukukunda İkrahın Sözlü Tasarruflara Tesiri Konusundaki Tartışmalar ve Sosyal Hayattaki Yansımaları.” Diyânet İlmi Dergi, 32/2 (1996), 35-53. google scholar
• Köse, Saffet. “Hiyel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/170-178. Ankara: TDV Yayınları, 1998. Leblebicizâde, Müftîzâde Ahmed Feyzi b. Ali Arif el-Çorumî. Fetva Suretleri. Çorum: Çorum İl Halk Kütüphanesi, 1674, 1b-103b. google scholar
• Mecmûatü’l-fevâid ve’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi. Esad Efendi, 914, 1b-383a. google scholar
• Merginânî, Ebü’l-Hasen Burhâneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye (Fethü’l-kadîr içinde). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003. google scholar
• Mevlânâ Pîrî Efendi. Suveru’l-fetâvâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazâde Hüseyin Paşa, 243, 1b-245a. google scholar
• Mevkûfatî, Mehmed Efendi. Mülteka Tercümesi Mevkûfât. Dersaâdet: Matbaa-i Osmâniyye, 1312. google scholar
• Midilli, Muharrem. Klasik Osmanlı Ceza Hukukunda Şeriat-Kanun Ayrımı. İstanbul: Klasik Yayınevi, 2019. google scholar
• Midilli, Muharrem. “Osmanlı Taşrasında Ehl-i Örfe Karşı Kadılar yahut Kânûn-i Kadîmin Ehl-i Şer‘ Bekçileri”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 59 (2020): 75-103. google scholar
• Midilli, Muharrem. “Osmanlı Toplum Hayatından Fetvalara Yansıyan Boşama Yeminleri, İhlaller ve Müftülerin Önerdiği Hukuki Çareler (16.-18. Yüzyıllar)”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 26/2 (2022): 763-779. google scholar
• Minkârîzâde, Yahyâ Efendi. Fetâvâ-yı Minkârîzâde. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazma Eserler, 0854, 1b-431a. google scholar
• Nişancızâde, Muhammed b. Ahmed. Nûru’l-ayn fî ıslâh-i Câmi‘i’l-fusûleyn. Thk. Ahmed Avvad Abdurrahman Numeyrî er-Rıfâî. Beyrut: Dârül-Kütübi’l-İlmiyye, 2022. google scholar
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Dönemi Fetva Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3/5 (2005): 249-378. google scholar
• Kayserî, Hasan b. Ali. Semhatü’l-Ebrâr fî beyân-i gumûzi’l-esrâr. İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 384, 1b-575a. google scholar
• Sâdî Çelebi, Sâdullah b. İsa el-Kastamonî. Mecmûatü’l-Fetâvâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1073, 1a-111a/1-223. google scholar
• Serahsî, Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Marife, t.y. google scholar
• Seyyid İbrahim Edhem b. Kadızâde Muhammed Ârif. Nehriyyetü’l-fetâvâ. İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe, 1590, 0b-307a. google scholar
• Sun‘ullah Efendi. Fetâvâ-yı Sun‘ullah Efendi. Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü Paşa, 502, 1b-76a. google scholar
• Şeyhîzâde, Damad Abdurrahman Gelibolulu. Mecma‘u’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. neşr. Muhammed Ahmed el-Muhtar. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016. google scholar
• Veli b. Yûsuf (Yegan) el-İskilibî (der.). Mecmau’l-fetâvâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, 151, 1b-422b. google scholar
• Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde. Fetâvâ-yı Yahyâ Efendi. Süleymaniye Kütüphanesi, Serez, 1116, 0b-290b. google scholar