İbrahim Edhem Paşa’nın ‘Medhal-i ‘İlm-i Jeoloji’ Başlıklı Makalesi

Yıl 2020, Cilt: 21 Sayı: 1, 101 - 149, 03.01.2020

Bilal Yurtoğlu

https://doi.org/10.26650/oba.593733

Öz

İbrahim Edhem Paşa’nın (1818-1893) “Medhal-i ‘İlm-i Jeoloji” başlığını taşıyan makaleler dizisi, 1862-1865 yılları arasında Münif Paşa’nın (1830-1910) popüler bilim dergisi Mecmû‘a-i Fünûn’da tefrika edilmiştir. Münif Paşa, bu makaleler dizisini İbrahim Edhem Paşa’nın fizik, kimya ve mineralojiye dair eserlerinden ve onun ‘İlm-i Jeoloji adlı kitabından derlediğini belirtmektedir. Münif Paşa, makaleye, ‘Mukaddime-i ‘ilm-i jeoloji’ başlıklı bir giriş yazmıştır. Makalede, jeolojik araştırma ve incelemeler bakımından önemli olduğu gerekçesiyle önce madde, maddenin üç hali, genel özellikleri, ısı, ışık, elektrik gibi temel fiziksel olgular hakkında bilgi verilir. Sonra yine jeolojiyle ilgili olan elementler, gazlar, gazların birbirleriyle ve diğer elementlerle oluşturduğu bileşikler, metaller, ametaller, asitler, bazlar ve tuzlar konusunda kimyasal açıklamalar yapılır. Daha sonra okyanuslar, denizler, nehirler, göller, tatlı su kaynakları, kutuplar ve buzullar tanıtılır. Makale taşlar, oluşumları, yapıları, fiziksel ve kimyasal özellikler hakkında verilen bilgilerle son bulur. Bu çalışma, İbrahim Edhem Paşa’nın bugün elimizde bulunmayan jeoloji ve fen bilimleriyle ilgili eserlerinin bulunduğuna dikkat çekmekte ve jeolojiyle ilgili kitabından yapılan derlemeyi tanıtmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İbrahim Edhem Paşa, Mecmu‘a-i Fünûn, Jeoloji, ‘İlm-i Jeoloji, Münif Paşa

İbrahı̇m Edhem Pasha’s Article Titled ‘Medhal-i ‘İlm-i Jeoloji’

Öz

İbrahim Edhem Pasha’s (1818-1893) article titled ‘Medhal-i ‘İlm-i Jeoloji’ (Introduction to Geology) was compiled by Münif Pasha (1830-1910), and serialized between 1862 and 1865 in his popular science journal Mecmû‘a-i Fünûn. Münif Pasha, in a foreword (‘Mukaddime-i ‘ilm-i jeoloji’) he wrote to introduce the article, noted that it was compiled from İbrahim Edhem’s works on physics, chemistry and mineralogy, and especially from his book titled ’İlm-i Jeoloji. The article first introduces matter, its three states and general properties, as well as the physical phenomena such as heat, light and electricity, which were considered important in terms of geological research and investigation. Subsequently, chemical properties of the elements, gases, and compounds formed by gases with each other or with the other elements, metals, non-metals, acids, bases and salts are treated. Information is also given about oceans, seas, rivers, lakes, fresh-water resources, poles and glaciers. Finally, the article treated the physical and chemical properties of the stones, their formation and structure. The present study aims to draw attention to İbrahim Edhem Paşa’s unknown works on geology and physical sciences by studying the compilation made from them.

Anahtar Kelimeler

İbrahim Edhem Pasha, Mecmu‘a-i Fünûn, Geology, ‘İlm-i Jeoloji, Münif Pasha

Kaynakça

• Asimov, Isaac. Bilim ve Buluşlar Tarihi. Çeviren Elif Topçugil. Ankara: İmge Kitabevi, 2006.
• Aydın, Mahir. “Edhem Paşa, İbrahim.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 418-420. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Baysal, Jale. Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar 1729-1875. Hazırlayanlar Hasan S. Keseroğlu, İlkim Mengülerek. İstanbul: Hiperlink, 2010.
• Budak, Ali. Münif Paşa. İstanbul: Kitabevi, 2004.
• Dölen, Emre. Osmanlılarda Kimyasal Semboller ve Formüller (1834-1928). İstanbul: TMMOB Kimya Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi, 1996.
• Günergun, Feza. “Ondokuzuncu Yüzyıl Türkiye’sinde Kimyada Adlandırma.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 5, 1 (2003): 1-34.
• Günergun, Feza. “Osmanlılar ve Metre Sistemi.” Osmanlı. 8: 655-663. Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.
• Gribbin, John. Bilim Tarihi. Çeviren Barış Gönülşen. İstanbul: Alfa, 2014.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’nin Kuruluş ve Faaliyetleri.” Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri içinde 197-220. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi - IRCICA, 1987.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, M. Serdar Bekar, Gülcan Gündüz ve Veysel Bulut. Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi. 2 cilt. Editör Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: IRCICA, 2006.
• Mason, Stephen F., Bilimler Tarihi. Çeviren Umur Daybelge. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı. 2001.
• Mecmû‘a-i Fünûn, sayı 2, Safer 1279; sayı 3, Rebiulevvel 1279; sayı 4, Rebiulâhir 1279; sayı 5 Cemâziyelevvel 1279; sayı 7, Receb 1279; sayı 9, Ramazan 1279; sayı 11, Zilkade 1279; sayı 16, Rebiulâhir 1280; sayı 17, Cemâziyelevvel 1280; sayı 19, Receb 1280; sayı 20, Şabân 1280; sayı 21 Ramazan 1280; sayı 22, Şevvâl 1280; sayı 23, Zilkade 1280; sayı 25, Safer 1281; sayı 27, Rebîulevvel 1281; sayı 28, Rebîulâhir 1281; sayı 29, Cemâziyelevvel 1281; sayı 30 Cemâziyelâhir 1281; sayı 32 Şabân 1281; sayı 33, Ramazan 1281.
• Oldroyd, David. İnsan Düşüncesinde Yerküre. Çeviren Ülkün Tansel. Ankara: Tübitak, 2004.
• Ronan, Colin A. Bilim Tarihi. Çevirenler Ekmeleddin İhsanoğlu ve Feza Günergun. Ankara: Tübitak, 2005.
• Şengör, Celal. “Osmanlı’nın İlk Jeoloji Kitabı ve Osmanlı’da Jeolojinin Durumu Hakkında Öğrettikleri.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 11, 1-2 (2009-10): 119-157.
• Topdemir, Hüseyin Gazi ve Yavuz Unat. Bilim Tarihi. Ankara: Pegen Akademi, 2011.
• Uçman, Abdullah. “Mecmûa-i Fünûn.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 270-271. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003.
• Uludağ, Süleyman. “Bûnî, Ahmed b. Ali.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 416-417. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Verma, Surenda. Bilimsel İlkelerin Küçük Kitabı. Çeviren Fatma Esin Soğancılar. Ankara: Tübitak, 2015.
• Yurtoğlu, Bilal. “Mecmû‘a-i Fünûn’da Modern Doğa Bilimleri.” Kutadgubilig sayı 29 (2016)): 241-278.