Modern Prosthetic Manufacturing in Istanbul: Initiatives Taken Under the Reign of Abdülhamid II

Yıl 2022, Cilt: 23 Sayı: 1, 35 - 67, 01.01.2022

Esat Aktaş

https://doi.org/10.26650/oba.923514

Öz

Mental and physical disabilities can be congenital or acquired at any stage in life. As in any other society, these disabilities were also prevalent among the Ottomans. Accordingly, prostheses, also called “artificial limbs,” were manufactured to replace limbs lost as a result of illness or accident. Commonly used prostheses include those for legs, arms, and eyes. Although prostheses were already manufactured in Europe in the 19th century, initiatives to introduce them in Istanbul began in the reign of Abdülhamid II in the late 19th century. The archival documents from this period typically relate instances of demands made for the manufacture of prosthetic legs. Skilled individuals were sent to Paris to attend a workshop for and undergo training in manufacturing prostheses. In addition, factories were established at various units of the Imperial Dockyards (Tersane-i Amire) and in the State Gun Factory (Tophane-i Amire). Private workshops producing prosthetic devices were also prevalent. The demands for prostheses were evaluated by the relevant institutions and the expenditures incurred for most of them were covered by the state in the capacity of its identification as a social state.

Anahtar Kelimeler

Ottoman society, Social state, Disability, Prosthesis, Artificial limbs

II. Abdülhamid Dönemi’nde İstanbul’da Modern Protez İmalatı Girişimleri

Öz

Zihinsel ve bedensel engellilik durumu, doğuştan olabileceği gibi hayatın akışı içerisinde de meydana gelebilir. Her toplumda olabilecek engellilik hâli, Osmanlı toplumundaki insanlarda da görülmüştür. Bu doğrultuda, hastalık ya da kaza sonucunda kaybedilen uzvun yerine “suni uzuv” olarak isimlendirilen protezler yapılmıştır. Kullanılan protezler içinde kol, bacak ve göz protezleri yer almaktadır. On dokuzuncu yüzyılda Avrupa’da yaygın imâl edilen protezler, Osmanlı Devleti’nde on dokuzuncu yüzyılın sonunda, II. Abdülhamid Dönemi’nde (1876-1909) yapılmaya başlanmıştır. Döneme ait arşiv belgelerinde ise ağırlıklı olarak protez bacak yapımına dair talepler dikkati çekmektedir. Devlet, Paris’teki bir atölyeye bu işe yatkın kişileri protez yapımını öğrenmeleri için göndermiştir. Bununla birlikte ihtiyaç duyulan imalathaneler, Tersane-i Amire ve Tophane-i Amire başta olmak üzere devletin çeşitli birimlerinde kurulmuştur. Özel imalathanelerin de bulunduğu İstanbul’da, protez masraflarının devlet tarafından karşılanması için birçok engelli tarafından başvuru yapılmıştır. Protez için yapılan talepler, ilgili kurumlarca değerlendirilmiş ve sosyal devlet olmanın gereği olarak bunların büyük bir kısmının masrafı da devlet tarafından karşılanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı toplumu, Sosyal devlet, Engellilik, Protezler, Yapay uzuv, Yapay organ

Kaynakça

• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Bab-ı Âlî Evrak Odası Evrakı (BEO) 1021/76568, 1043/78156, 1048/78555, 1063/79651, 1132/84874, 1141/85510, 1142/85597, 1150/86233, 1194/89510, 1212/90852, 1245/93310, 1317/98754, 1348/101038, 1397/104729, 1404/105266, 1441/108056, 1467/109996, 1725/129342, 1862/139644, 1979/148391, 2436/182642, 2505/187846, 2605/195353, 2636/197630, 266/19908, 2729/204629, 2920/218966, 2977/223206, 3061/229542, 3085/231358, 3102/232606, 312/23395, 3127/234521, 3152/236339, 3158/236783, 3171/237758, 3195/239616, 3249/243608, 3254/243988, 3300/247440, 3329/249611, 3407/255493, 3433/257452, 3484/261260, 381/28548, 388/29072, 437/32767, 452/33897, 460/34494, 461/34528, 462/34646, 473/35406, 476/35667, 515/38559, 535/40125, 560/41966, 585/43819, 587/43973, 605/45308, 669/50107, 678/50795, 752/56379, 770/57719, 827/61998.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH.MKT) 1016/55, 1061/8, 1084/9, 1136/43, 1188/85, 1189/63, 1206/65, 1209/47, 1219/7, 1230/2, 166/25, 1737/12, 1867/12, 21/49, 2132/69, 2138/99, 2149/57, 2156/105, 2162/105, 2167/2, 2196/51, 2305/26, 2342/83, 2409/47, 247/60, 2485/19, 2671/52, 2688/64, 2691/54, 2725/90, 2739/97, 2747/7, 2753/82, 2755/62, 2772/49, 2774/48, 280/3, 287/13, 327/28, 350/46, 351/8, 354/10, 363/24, 373/35, 421/19, 436/76, 480/23, 517/50, 596/24, 753/12, 901/7, 917/51, 928/11, 943/65, 997/28.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Hariciye Nezareti İdare Evrakı (HR.İD) 1391/34, 1391/36, 1391/37, 1391/38, 1391/39, 1391/40, 1391/41.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Hariciye Nezareti Tahrirat (HR. TH) 182/76.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). İrâde Dahiliye (İ.DH) 1366/11.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). İrâde Hususî (İ.HUS) 147/12, 22/41, 28/93, 48/72.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). İrâde Taltifât (İ.TAL) 1/70, 104/9.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Hariciye Nezareti-Sofya Sefareti (HR.SFR.04) 460/13, 460/15, 796/87. T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Maliye Nezareti Emlak-i Emiriyye Müdüriyeti (ML.EEM) 238/52, 385/36, 418/5, 458/63, 470/12, 480/28, 485/88, 507/65, 509/72, 561/34, 571/21, 574/69, 584/98, 597/23, 615/58, 624/20, 638/49, 644/26, 645/8, 645/44, 648/26, 672/36, 673/34, 696/24, 696/29, 696/64, 712/36.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Şura-yı Devlet (ŞD) 638/31.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Rumeli Müfettişliği-Makamat (TFR.I.MKM) 35/3496.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Rumeli Müfettişliği-Selanik (TFR.I.SL) 40/3950.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Sadaret Hususî Maruzât Evrakı (Y.A.HUS) 306/81.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Mütenevvî Maruzât Evrakı (Y.MTV) 147/66, 161/44, 272/104, 291/83, 296/117, 65/109, 73/113.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Perakende Askeri Maruzâtı (Y.PRK.ASK) 253/5.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Perakende Arzuhâl ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ) 16/92, 28/12.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Perakende Hazîne-i Hassa Nezareti Maruzât Evrakı (Y.PRK.HH) 29/46.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Zabtiye Nezareti Evrakı (ZB) 51/63.
• The Oriental Adviser, 18 ve 20 January 1893.
• Alpsoy, Cevat. Suni Uzuv ve Ortopedik Cihazlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1951.
• Alsancak, Serap. “Ortez ve Protez Tarihçesi.” Ankara Sağlık Hizmetleri Dergisi 1, 1 (2000): 27-33.
• Altıntaş Selçuk, Betül ve Cihan Çolak. “Türkiye’nin İlk Çocuk Hastanesi; Hamidiye Etfal Hastane-i Âlisi.” Lokman Hekim Journal 2, 1 (2012): 11-14.
• Balcı, Sezai. Osmanlı Devleti’nde Engelliler ve Engelli Eğitimi Sağır Dilsiz ve Körler Mektebi. İstanbul: Libra, 2013.
• Başaran, Cem Hakan. “Prof. Tbp. Mirliva Julius Wieting Tarafından Yazılan “Gülhane Hakkında Üçüncü Layiha” Adlı Eserin Çeviri Yazısı.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları 24 (2018): 53-81.
• Birdane, Leman, Cemal Cingi, Ömür Elçioğlu ve Nuray Bayar Muluk. “The Development of Artificial Organs and Prostheses Worldwide and in the Ottoman Empire.” Journal of Medical Biography 24, 3 (2016): 323-327.
• Braye, Gerard. “Louis Mathieu, Coutelier Chirurgical Parisien d’origine Belge.” Actes. Societe Française d’Histoire de l’Art dentaire 19 (2004): 50-54.
• Demirel, Fatih. Osmanlı’da Sağır-Dilsiz ve Âmâların Eğitimi Dilsiz ve Âmâ Mektebi. İstanbul: İdeal Kültür, 2013.
• Duconge, Sebastian. “Hugo Avellis: “C’est un Brave Homme”.” The Ledger, Bulletin of The Feriköy Protestant Cemetery Initiative 1, 1 (2021): 2-4.
• Finch, Jacqueline. “The Ancient Origins of Prosthetic Medicine.” The Lancet 377, 9765 (2011): 548-549.
• Fliegel, O ve S. G. Feuer. “Historical Development of Lower-Extremity Prostheses.” Orthopedic & Prosthetic Appliance Journal December (1966): 313-324.
• Gültekin, Elif. “The First Production of Artificial Limbs in the Ottoman State.” Lokman Hekim Dergisi 11, 1 (2021): 124-130.
• Herodotos, Tarih-Dokuzuncu Kitap. Çeviren Müntekim Ökten. İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2006.
• Heybet, Safa. “Bahriye Sağ Kolağası Hüseyin Efendi; Hamidiye Etfal Hastanesi’nde İlk Pediatrik Fizyoterapi ve Ortez-Protez Uygulamaları.” Lokman Hekim Dergisi 10/1 (2020): 77-83.
• Karakaş Özbayrak, İzi. II. Abdülhamid Döneminde Uygulanan Sosyal Yardım Politikaları (1876-1909). İstanbul: Libra, 2011.
• Kirkup, John. A History of Limb Amputation. London: Springer, 2007.
• Kurnaz Şahin, Feyza. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Harp Malûllerinin Sosyo-Ekonomik ve Sağlık Durumları (1877-1939).” Doktora Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, 2012.
• Maison L. Mathieu Kataloğu. Paris: 1889.
• Maison L. Mathieu Kataloğu. Paris: 1907.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 1. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 2004.
• Ovalıoğlu, İlhan. “Protezin Tarihçesi.” Yedikıta Dergisi 35 (2011): 47-51.
• Özbek, Nadir. Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet-Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876-1914. İstanbul: İletişim, 2008.
• Tanaçan, Hayri. “Türk Ortopedisinin Tarihçesi.” Acta Orthop Traumatol Turc 27/3 (1993): 151-159.
• Zengin, Ersoy. Tophane-i Amire’den İmalat-ı Harbiye’ye Osmanlı Devleti’nde Harp Sanayii (1861-1923). İstanbul: Kitabevi, 2020.
• Whitman, Sidney. Turkish Memories. London: William Heinemann, 1914.
• Alsancak, Serap. “Protez tanımı, tarihçesi, alt ekstremite amputasyonları, nedenleri, seviyeleri.” Erişim 06.05.2021. https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/36411/mod_resource/content/1/Protez%20tan%C4%B1m%C4%B1%2C%20tarih%C3%A7esi%2C%20alt%20ekstremite%20 amputasyonlar%C4%B1%20nedenleri%2C%20seviyeleri.pdf