Tıbb-ı Cedîd Ne Kadar Yenidir? Osmanlı Tıbbında Yenilik Tartışmaları ve Yeninin Mahiyeti (1650-1750)

Yıl 2023, Cilt: 24 Sayı: 2, 841 - 876, 06.07.2023

Mustakim Arıcı , Esra Aksoy

https://doi.org/10.26650/oba.1265335

Öz

Osmanlı’da birçok alanda köklü dönüşümlerin yaşandığı on yedinci yüzyılda ortaya çıkan tıp literatürü ve gelişmeler, Osmanlı tıbbının on dokuzuncu yüzyılın sonuna kadarki serüvenine ışık tutar mahiyettedir. Bu geçiş evresinin anlaşılmasında “yeni” kavramı ve “yeni” olarak adlandırılan olgular merkezi bir role sahiptir. “Yeni”, tikel olarak birçok şeye sıfat olan terimler ve tasavvurlar öbeğine karşılık gelmektedir. “Yeni” bu belirleyici, tanımlayıcı rolünün yanında tümel olarak da bir zihniyete tekabül etmektedir. Ne var ki birçok söylemin üzerine bina edilen bu tasavvurun modern araştırmalarda tikel ve tümel boyutlarıyla sorgulandığını, tahlile konu edildiğini söylemek zordur. Bu makalede “yeni”nin özellikle tümel, yani zihniyet anlamında bütünüyle nevzuhur bir şey olmadığını, kadim paradigmayla ilişkisini ve kadim’in genişleme çabası olarak görüldüğünü ifade ettik. Çalışmamız 1650- 1750 yılları arasındaki tıp literatüründe “yeni”nin mahiyetini sorgulama, ilgili zihniyeti çözümleme iddiasında olup genel bir çerçeve çizme ve bu çerçeveyi tamamlayacak makalelerle tikel problemlere uygulama motivasyonuyla yazılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cedid, Tıbb-ı Cedid, Osmanlı Tıbbı, İatrokimya, Paracelsusçuluk, Crolius, Sennert, Salih Bin Nasrullah İbn Sellûm, Hayâtîzâde Mustafa Feyzi

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

119K823

Teşekkür

ana projenin yürütücüsü Prof. Dr. Sait Özervarlı’ya teşekkür ederiz. Projenin üç yıla yakın süren tarama ve kaynakların okunma evresindeki değerli katkıları için Faruk Akyıldız’a, bu sürecin yarıya yakın bir kısmındaki kıymetli destekleri için Elif Akdin Önder’e teşekkür ederiz.

How New is New Medicine (Tıbb-ı Cedîd)? Debates on Novelty in Ottoman Medicine and the Nature of the New (1650-1750)

Öz

The 17th century was a period characterized by profound transformations in various areas of the Ottoman Empire, and the medical literature and developments that emerged at that time offer an insight into the journey of Ottoman medicine until the end of the 19th century. In understanding this transitional çerçe period, the concept of the new and the phenomena it encompasses play a central role. In addition to its defining and descriptive functions, new as a term also corresponds to a mentality as being universal. However, this concept, which forms the basis of many discourses, has not been thoroughly examined and analyzed in modern research with regard to its particular and universal dimensions. This article stated the new to not be something completely new, especially in the universal sense of mentality and its relationship with the old paradigm, but to be seen as an attempt to expand the ancient paradigm. This study aims to question the nature of the new in the medical literature between 1650-1750, to analyze the associated mentality, and to establish a general framework applicable to specific issues through complementary articles.

Anahtar Kelimeler

New, New Medicine, Ottoman Medicine, Iatrochemistry, Paracelsianism, Oswald Crollius, Daniel Sennert, Salih Bin Nasrullah Ibn Sallūm, Hayātīzāde Mustafa Feyzi

Proje Numarası

119K823

Kaynakça

• Abbâs Vesim Efendi. Düstûr-ı Vesîm fî Tıbbi’l-cedîdi ve’l-kadîm, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Râgıp Paşa 946. google scholar
• Dâvûd-i Antakî, en-Nüzhetü’l-mübhice fî teşhîzi’l-ezhâni ve ta‘dîli’l-emzice, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 2109 (H. 1018); Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih 3463 (H. 1034). google scholar
• Ebü’l-Feyz Mustafa b. Mehmed, Hülâsatü’t-tıbb, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi 1390 (H. 1192). google scholar
• ___________, Düstûru’t-tabîb fî ameli mîzâni’t-terkîb, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye 3602 (H. 1136). google scholar
• ___________, Risâle-i Feyziyye fî lügâti’l-müfredâti’t-tıbbiyye, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail 653 (H. 1173). google scholar
• Emir Çelebi, Enmûzecü’t-tıbb, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye 3463 (H. 1034). google scholar
• Gevrekzâde Hasan Efendi, Gâyetü’l-müntehâ fî tedbîri’l-merzâ, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekke, 395. google scholar
• Hayâtîzâde Mustafa Feyzi, Risâle-i İllet-i Merâkiyye, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa 868, Kopyalanma Tarihi 1104 (1693). google scholar
• __________, Risâle-i Maraz-ı Efrencî, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa 868, Kopyalanma Tarihi 1104 (1693). google scholar
• Mehmed Fıkhî el-Aynî, Feydu’l-hayy fî ahkâmi’l-keyy, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi 251, 25b-36b, (H. 1104). google scholar
• Mehmed Fıkhî el-Aynî, el-Mekâsıdü’l-mumahhasa fî ahkâmi keyyi’l-hımmasa, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 916, 17a-31b. google scholar
• Mehmed Suûdî Efendi, Hadîs-i Nev, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa 475 (H. 1142). google scholar
• Müneccimbaşı Ahmed Dede, Fevâidü’s-seniyye min havâssi’l-eşcâri’t-tıbbiyyeti’l-Efrenciyye [Risâle fi’l-edviyeti’l-cedîde], Bağdad, Kadiriye Medresesi 715. google scholar
• Nablusî, el-Mekâsıdü’l-mumahhasa fî beyâni keyyi’l-hımmasa, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 916, 14b-17a. google scholar
• ___________, el-Ebhâsü’l-mülahhasa fî ahkâmi keyyi’l-hımmasa, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi 251, 8b-12a. google scholar
• Ömer Şifâî, Cevherü’l-ferîd fî tıbbi’l-cedîd, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye 1020. google scholar
• ___________, Tuhfetü’l-ahbâb fî tıbbi’l-kimyâvî, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi T3917 (H. 1142). google scholar
• Sâlih b. Nasrullah İbn Sellûm, Risâle fî İskûrbût, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 2487, 263b-271a. google scholar
• ___________, Gâyetü’l-beyân, Fâzıl Ahmed 975. google scholar
• Şabân-ı Şifâî, Şifâiyye, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye 3544. google scholar
• Şürünbülâlî, el-Ahkâmü’l-mülahhasa fî hükmi mâi’l-hımmasa, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah 401, 27b-30b. google scholar
• Adıvar, Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1982. google scholar
• Altıntaş, Ayten ve Doğan Hanzade. “Osmanlı’da Serbest Hekimlik Yapan Esnaf Tabip.” Osmanlılarda Sağlık I. Editörler Coşkun Yılmaz ve Necdet Yılmaz içinde 265-271. İstanbul: Biofarma, 2006. google scholar
• Aydüz Salim ve Esma Yıldırım. “Bursalı Ali Münşi ve Tuhfe-i Aliyye/Kına Kına Risalesi Adlı Eserinin Çevirisi.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları 8 (2002): 85-106. google scholar
• Bachour, Natalia. Oswaldus Crollius und Daniel Sennert im frühneuzeitlichen İstanbul - Studien zur Rezeption des Paracelsismus im Werk des osmanischen Artzes Salih b. Nasrullah ibn Sallum al-Halabi Freiburg: Centaurus-Verlag, 2012. google scholar
• Bayat, Ali Haydar. Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2017. google scholar
• Coşkun Yılmaz ve Yılmaz Necdet (Editörler). Osmanlılarda Sağlık II. İstanbul: Biofarma, 2006. google scholar
• Çalışır, M. Fatih. “An Italian Physician in the Service of the Ottomans: Giovanni Mascellini (1612-1675) and his Artis Median (1673).” Living in the Ottoman Lands: Identities Administration and Warfare. Editörler Hacer Kılıçarslan, Ömer Faruk Can ve Burhan Çağlar içinde 253-271. İstanbul: Kronik Yay. 2021. google scholar
• Daiber, Hans. “The Reception of Islamic Philosophy at Oxford in the 17th Century: The Pococks’ (Father and Son) Contribution to the Understanding of Islamic Philosophy in Europe.” The Introduction ofArabic Philosophy into Europe. Editörler Charles E. Butterworth ve Blake A. Kessel içinde 65-82. Leiden: Brill, 1994. google scholar
• Dâvûd-i Antakî. Tezkiretu üli’l-elbâb ve’l-câmi li’l-acebi’l-ucab. Şerh eden Ali Şi’rî. Beyrut: Müessesetu İzzeddin, 1991. google scholar
• ___________. en-Nüzhetü’l-mübhice fî teşhîzi’l-ezhâni ve ta‘dîli’l-emzice, c.3. Beyrut: el-Mektebetü’s-Sekafiyye, ]t.y.[). google scholar
• Fazlıoğlu, İhsan. Kayıp Halka: İslam-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Anlam Küresi: Felsefe-Bilim Yazıları. İstanbul: Papersense, 2015. google scholar
• ___________. “Gelecek Geçmişi Şimdi Kılma Bilinci: Çağdaş Dönemde İslâm-Osmanlı Mirası ile İlişkilerin Kökleri Üzerine.” Müslüman Dünyada Çağdaş Düşünce: Türk Düşüncesi. Editör Lütfü Sunar içinde 6483. Ankara: Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı (YTB), 2020. google scholar
• ___________. “Muhasebe Dönemi.” İslâm Düşünce Atlası, c.5. Editör İbrahim Halil Üçer içinde 1708-1726. İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2022. google scholar
• ___________. “Kadîm ile Cedîd Arasında: Muhâsebe Çağı’nda Tıp Bilimi.” İslâm Düşünce Atlası, c.5. Editör İbrahim Halil Üçer içinde 1817-1821. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2022. google scholar
• Goldammer, Kurt. “Der Beitrag des Paracelsus zur neuen Wissenschaftlichen Methodologie und zur Erkenntnislehre.” Medizinhistorisches Journal 1, 2-3 (1966): 75-95. google scholar
• Günergun, Feza. “Convergences in and around Bursa: Sufism, Alchemy, Iatrochemistry in Turkey, 15001750”, Entangled Itineraries: Materials, Practices, and Knowledges across Eurasia. Editör Pamela H. Smith içinde 227-257. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2019. google scholar
• Günergun Feza ve Şeref Etker. “From Quinaquina to ‘Quinine Law’: A Bitter Chapter in the Westernisation of Turkish Medicine.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 14 (2013): 41-68. google scholar
• Haug, Judith I. “Medical Knowledge in 'Alî Ufukî’s Musical Notebook (Mid-17th Century).” Intellectual History of the Islamicate World 6, 1-2 (2018): 117-143. google scholar
• Hecker, August Friedrich. Die Heilkunst auf ihren Wegen zur Gewissheit, oder die Theorien, Systeme und Heilmethoden der Aerzte seit Hippokrates bis auf unsere Zeiten. Wien: Doll, 1813. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, M. Serdar Bekar, Gülcan Gündüz ve Veysel Bulut. Osmanlı Tıbbî Bilimler Literatürü Tarihi, c.1. İstanbul: IRCICA, 2008. google scholar
• İbn Sînâ, el-Kânûn fi’t-tıbb. Editör Muhammed Emin Dannâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999. google scholar
• Klein-Franke, Felix. “Paracelsus Arabus: Eine Studie zur “alchemistischen Medizin” im Orient.” Medizinhistorisches Journal 10, 1 (1975): 50-54. google scholar
• Karlığa, Bekir ve Mustafa Kaçar (Editörler). Doğumunun 400. Yıl Dönümünde Kâtip Çelebi. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2009. google scholar
• Küçük, Harun. Science Without Leisure: Practical Naturalism in Istanbul, 1660-1732. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2019. google scholar
• . “New Medicine and the Hikmet- i Tabî'iyye Problematic in Eighteenth- Century İstanbul.” Texts in Transit in the Medieval Mediterranean. Editör Y. Tzvi Langermann ve Robert G. Morrison içinde, 222-242. University Park, USA: Penn State University Press, 2016. google scholar
• Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fi’l-Havassi’l-Müfrede (1102/1690). Editörler Bülent Özaltay ve Abdullah Köse. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği, 2006. google scholar
• Moran, Bruce T. Distilling Knowledge: Alchemy, Chemistry, and the Scientific Revolution, Cambridge: Harvard University Press, 2005. google scholar
• Murphey, Rhoads. “Osmanlı Tıbbı ve Kültürlerüstü Karakteri (Onaltıncı Yüzyıldan Onsekizinci Yüzyıla).” Çeviren Tuncay Zorlu. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 2 (1998): 263-292. google scholar
• Sâlih b. Nasrullah İbn Sellûm. Gâyetü’l-beyân fî tedbîri bedeni’l-insân. Tahkik Muhammed Yâsir b. Muhammed Cemil Zekkûr. Dımaşk: Menşûrâtü’l-hey’eti’l-âmmeti’s-Sûriyeti’l-kitâb, 2013. google scholar
• ___________. Gâyetü’l-İtkân fî tedbîri bedeni’l-insân. Tahkik Muhammed Yâsir b. Muhammed Cemil Zekkûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2018/1439. google scholar
• ___________. Nüzhetü’l-ebdân fî Tercemeti Ğâyeti’l-itkân. Çeviren Hayatizâde Şakirdi Mustafa b. Muhammed. İstanbul: Matbaa-i Osmâniye, 1303. google scholar
• . “Anhang: Übersetzung ausgewahlter Textpassagen von at-Tibb alkîmiyâ’î al-ğadîd (Die neue chemische Medizin). Natalia Bachour. Oswaldus Crollius und Daniel Sennert im Frühneuzeitlichen Istanbul içinde 414-464. Freiburg: Centaurus-Verlag, 2012. google scholar
• Sarı, Nil ve M. Bedizel Zülfikar. “The Paracelsusian Influence on Ottoman Medicine in the Seventeenth and Eighteenth Centuries.” Transfer of Modern Science & Technology to the Muslim World. Editör Ekmeleddin İhsanoğlu içinde 157-179. İstanbul: IRCICA, 1992. google scholar
• Sarı, Nil. “Tıp (Osmanlı Dönemi).” TDV İslam Ansiklopedisi (DİA). 41: 101-111. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012. google scholar
• Shapin, Steven. The Scientific Revolution. The University of Chicago Press, Chicago, 1996. google scholar
• Serin, Sinem. Hekimbaşılık Kurumu. İstanbul: Kitabevi, 2021. google scholar
• Shefer, Miri. “An Ottoman Physician and his Social and Intellectual Milieu: The Case of Salih bin Nasrallah Ibn Sallum.” Studia Islamica 106 (2011): 102-123. google scholar
• Şen Utsukarçi, Burcu ve Gökçe Toprak. “Ali Ufki’nin Mecmua-i Saz ü Söz’ündeki İlaç Reçeteleri.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 19, 2 (2018): 187-218. google scholar
• Thorndike, Lynn. “Newness and Craving for Novelty in Seventeenth-Century Science and Medicine.” Journal of the History of Ideas 12, 4 (1951): 584-598. google scholar
• Toderini, Giambattista. Türklerin Yazılı Kültürü (Türklerin Edebiyatı). Çeviren Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi, 2012. google scholar
• Ullmann, Manfred. Islamic Medicine, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997. google scholar
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken, 1994. google scholar
• Üstüner, Ahmet ve H. Ahmet Arslantürk. “İnceleme.” Kâtib Çelebi, Levâmi‘u’n-nûr fî zulmet-i Atlâs Minor. Hazırlayan Ahmet Üstüner ve H. Ahmet Arslantürk içinde 17-182. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), 2017. google scholar
• Weeks, Andrew C. “On the Matrix (Paramiri Liber Quartus de Matrice).” Paracelsus (Theophrastus Bombastus von Hohenheim, 1493-1541): Essential Theoretical Writings. Leiden: , The Netherlands: Brill, 2008. google scholar
• Yerlioğlu, Akif Ercihan. “May Those Who Understand What I Wrote Remember This Humble One”: Paratextual Elements in Eighteenth-Century Ottoman Medical Manuscripts.” Yıllık: Annual of Istanbul Studies 2 (2020): 35-51. google scholar
• Yıldırım, Nuran. “On Beşinci Yüzyıla Ait Türkçe Cerrahnâmeler.” Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 1, 1 (2011): 19-28. google scholar
• Yıldız, Sara Nur. “A Strange Affliction from Abroad: The Ottoman Chief Imperial Physician Hayâtîzâde’s Treatise on the Polish Plait (Plica polonica).” Intellectual History of the Islamicate World, 10 (2022): 1-38. google scholar
• Yılmaz, Abdüssamet. “From Padua to Istanbul: Peregrinatio Medica of Joseph Solomon Del Medigo (15911655) and Tobias Cohen (1652-1729).” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 24, 1 (2023): 199-215. google scholar
• Artun, Tuna. “Hearts of Gold and Silver: The Production of Alchemical Knowledge in the Early Modern Ottoman World.” Doktora tezi, Princeton University, 2013. google scholar
• Özkaya, Şule Yüksel. “Bir XVIII. Yüzyıl Müellifi Ebû Bekir Nusret Efendi’nin “Mâ-Hazara Fi’t-Tıbbı’r-Rûhâni Ve’l- Cismâni” Adlı Tıp Eserinin İncelenmesi ve Transkripsiyonu.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2017. google scholar
• Öztürk, Özlem. “Yeni Dünyanın Keşfi: Târîh-i Hind-i Garbî Hadîs-i Nev (İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi r. 1488) ve Resimleri.” Yüksek lisans tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2012. google scholar