A Familiar Story: The Istanbul General Directorate of Public Assistance (1909-1912)

Yıl 2023, Cilt: 24 Sayı: 2, 429 - 568, 06.07.2023

Cem Hakan Başaran

https://doi.org/10.26650/oba.1265712

Öz

The Müessesat-ı Hayriye-i Sıhhiye Müdiriyeti [The Constantinople General Directorate of Public Assistance] was established after the Second Constitutional Era (II. Meşrutiyet) with the aims of solving the physical and administrative problems of existing health institutions and of opening new hospitals and charitable institutions. The directorate was active between 1909-1912. The Director Dr. Muhittin Nuri and General Inspector Dr. Ahmed Nureddin were sent to Europe to inspect municipalities and health institutions, and the Directorate was established with a program based on their reports. From its establishment until its closure, the Directorate tried to modernize existing institutions and open new ones while dealing with financial problems and budget constraints. The Board of Directors encountered problems with the Meclis-i Umur-ı Tıbbiye-i Mülkiye ve Sıhhiye-i Umumiye [Council of Civil Medicine and Public Health] while working on its statutes regarding the appointment of physicians to the hospitals under its administration. The Directorate experienced financial difficulties due to subsidy non-payment, costs for fighting the cholera epidemic, and the opening of the Haseki Mecanin Müşahedehanesi [Haseki Mental Observatory]. Accused of corruption and other charges, the Director Dr. Muhittin Nuri Bey was suspended in June 1912. Finally, the Directorate was closed down in October 1912 at a meeting of the Cemiyet-i Umumiye-i Belediye [Municipal Council of Istanbul] that had been convened under Istanbul Mayor Dr. Cemil Topuzlu.

Anahtar Kelimeler

Direction Générale de l’Assistance Publique de Constantinople, Second Constitutional Era, Corruption, History Of Medicine, Cholera, Syphili

Tanıdık Bir Hikâye: Müessesat-ı Hayriye-i Sıhhiye Müdiriyeti / Direction Générale de l’Assistance Publique de Constantinople (1909-1912)

Öz

İkinci Meşrutiyet’ten sonra, mevcut sağlık kurumlarının fiziki ve idari sorunlarını düzeltmek, yeni hastaneler ve hayır kurumları açmak için İstanbul’da kurulan Müessesat-ı Hayriye-i Sıhhiye Müdiriyeti, 1909-1912 yılları arasında faaliyette bulunmuştur. Müdür Dr. Muhittin Nuri ve Müfettiş Dr. Ahmed Nureddin Beyler belediyeleri ve sağlık kurumlarını teftiş etmek için Avrupa’ya gönderilmişler ve hazırladıkları raporlar çerçevesinde oluşturulan bir program ile müdürlük kurulmuştur. Kuruluşundan kapandığı tarihe kadar mali problemler ve bütçe kısıtlamaları ile hareket etmek durumunda kalan müdürlük, mevcut kurumları modernleştirmek ve yeni kurumlar açmak için çalışmıştır. İdare heyeti, nizamname çalışmaları sürerken, yönetimindeki hastanelere hekim atama hususunda Meclis-i Umur-ı Tıbbiye-i Mülkiye ve Sıhhiye-i Umumiye ile sorunlar yaşamıştır. Kolera salgını nedeniyle bütçesinin büyük bir bölümünü salgınla mücadeleye ayırmak durumunda kalan müdürlük, söz verilen bütçenin tahsis edilmemesi ve Haseki Mecanin Müşahedehanesi’nin açılması ile ekonomik krize girmiştir. Müdür Dr. Muhittin Nuri Bey, Haziran 1912’de yolsuzluk ve başka şeylerle suçlanarak görevinden uzaklaştırılmış ve müdürlük, Ekim 1912’de, Belediye Başkanı Dr. Cemil Topuzlu’nun başkanlığında toplanan Cemiyet-i Umumiye-i Belediye toplantısında kapatılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Müessesat-ı Hayriye-i Sıhhiye Müdiriyeti, II. Meşrutiyet, Yolsuzluk, Tıp Tarihi, Kolera, Frengi

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• Dahiliye Nezareti İdare Evrakı (DH.İD.): 48-38.; 48-53. google scholar
• Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı (DH.İ.UM.): 11-2 [Belge grubu]. google scholar
• Dahiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH. MUİ.): 8-8 [Belge grubu]; 105-34; 111-55. google scholar
• Dahiliye Nezareti Mütenevvia (DH. MTV.) 2-25; 40.2-46. google scholar
• Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl Komisyonu Defterleri (DH. SAİDd.): 183-1. google scholar
• Dahiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü Evrakı (DH. UMVM): 97-22 [Belge grubu]. google scholar
• Hariciye Nezareti-Sofya Sefareti (HR.SFR.04.): 451-10; 451-11. google scholar
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV): 165-88. google scholar
• Şûra-yı Devlet Evrakı (ŞD): 2795-20 google scholar
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) Atatürk Kitaplığı google scholar
• Muallim Cevdet Evrakı, Demirbaş No: MC_Evr_000006-11 google scholar
• Annuaire Oriental, Commerce, Industrie, Administration, Magisture de l’Empire Ottoman. Constantinople: The Annuaire Oriental LTD, 1912. google scholar
• Altıntaş, Ayten. “Üsküdar’da Bir Akıl Hastanesi (Toptaşı Bimarhanesi 1873-1927).” Üsküdar Sempozyumu IV, 3-5 Kasım 2006 Bildiriler, c. II içinde 391-412. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2007. google scholar
• Artvinli, Fatih. Delilik Siyaset ve Toplum: Toptaşı Bimarhanesi (1873-1927). 3. bs. İstanbul: Telemak Kitap, 2022. google scholar
• Artvinli, Fatih. “Pinel of İstanbul: Dr Luigi Mongeri (1815-82) and the Birth of Modern Psychiatry in the Ottoman Empire.” History of Psychiatry 29, 4 (2018): 424-437. google scholar
• Ballet, Gilbert et al. Traite de Pathologie mentale. Paris: Octave Doin, Editeur, 1903. google scholar
• Çinici, Damla. “Başkent Ankara’nın İnşasında Etkin Bir Mimar Giulio Mongeri ve Yaşam Öyküsü.” Ankara Araştırmaları Dergisi 3, 1 (2015): 13-41. google scholar
• Dersaadet Müessesat-ı Hayriye-i Sıhhiye İdaresi ile Şehremaneti Sıhhiye Dairesi Teşkilâtına Dair Vesaik-i Resmiye [Baskı tarihi ve matbaa bilgisi yok] google scholar
• Violi, Giovanni Battista. “İstanbul Şehrinin İcmal-i Sıhhisi.” Türkiye’de Emraz-ı Etfal / La Pediatrie en Turquie 3, 7 (18 Temmuz 1327 / 31 Temmuz 1911): 73-74. google scholar
• Mehmet Kâmil [Berk]. “Şehremaneti Hastahaneleri Hâl-i Hazırı, Mazisi ve İstikbali.” İstanbul Seririyatı [Paramedikal kısım] 2, 4 (Ağustos 1336/1920): 79-83. google scholar
• Tevfik Salim [Sağlam]. “Şuun-u Tıbbiye: Kolera.” Osmanlı Seririyat Mecmuası 2, 7 (Eylül 1327 / 1911): 336. google scholar
• Düstur Tertib-i Sani Cilt 2. Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, 1330. google scholar
• Ergin, Osman Nuri. İstanbul Şehreminleri. Hazırlayan Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1996. google scholar
• Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umûr-ı Belediyye c.6. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı, 1995. google scholar
• Ermakoff, Antoine. Le Conseil General d’Administration des Hospices Civils de Paris: Science d’Administration des Hopitaux et Medecine Clinique (1801-1832). Paris: Histoire, Philosophie et Sociologie des Sciences-Universite Paris, 2012. google scholar
• Etker, Şeref. “Dr. Zigardelakizade Salih Nabi: Psikiyatri ve Müzik.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 10, 2 (2009): 134-145. google scholar
• Karabulut, Irmak. “II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Uzanan Bir Borçlanma Örneği: 1909 İstanbul Şehremaneti İstikrazı.” Asya Studies 4, Özel Sayı (Aralık 2020): 39-50. google scholar
• Kâğıtçı, Mehmet Ali. “Türkiye’de Kimyagerlik 3.” Tarih Konuşuyor 8, 59 (Aralık 1968): 4015-18. google scholar
• M. Şakir. “Siyasiyat: Manastır’daki Rezalet Şehrimizde de Canlandırılmak İsteniyor. Hükümet-i Vilayet Bî-ruh.” Silah 3, 315 (5 Eylül 1327): 1-2. google scholar
• Mazhar Osman [Uzman], “Bimarhanemiz,” Tababet-i Hazıra 1, 20 (20 Kânunuevvel 1909): 3023; “Bimarhaneler,” Tababet-i Hazıra 2, 12 (16 Ağustos 1326/29 Ağustos 1910): 186-7; “Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi’nde.” İstanbul Seririyatı [Paramedikal kısım] 1, 1 (Mayıs 1335/1919): ön ve arka kapak iç kısım; “Sıhhiye Müdiriyeti ve Hastahaneler.” İstanbul Seririyatı [Paramedikal kısım] 1, 5 (Eylül 1335/1919): ön ve arka kapak iç kısım ve arka kapak; “Hastahanelerimiz.” İstanbul Seririyatı [Paramedikal kısım] 2, 1 (Mayıs 1336/1920): 61-63; “Hastahanelerimiz II.” İstanbul Seririyatı [Paramedikal kısım] 2, 2 (Haziran 1336/1920): 65-67; “Hekimbaşı Zade Muhiddin,” İstanbul Seririyatı [Paramedikal kısım] 19, 2 (Şubat 1937): 10. google scholar
• Müessesat-ı Hayriye-i Sıhhiye İdaresi: 1325 senesi Eylül ibtidasından Şubatı gayesine kadar mukarrerat ve icraatı mübeyyin rapordur. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası, 1326/1910. google scholar
• Müessesat-ı Hayriye-i Sıhhiye Müdiriyeti /Direction generale de l’Assistance publique de Constantinople. İstanbul: Matbaa-i Arşak Garoyan, 1327/1911. google scholar
• Müessesat-ı Hayriye-i Sıhhiye Talimatnamesi. İstanbul: Selanik Matbaası, 1328/1912. google scholar
• Nail Halid [Tipi]. Musavver Eczacı Nevsali. Dersaadet: Kader Matbaası, 1328/1912. google scholar
• Odabaşı, İ. Arda. “Selanik 1910-1911: Kolera Salgınları, Kahraman Bir Doktor, Yahudi İşçilerin İsyanı ve Serseri Gazeteciler.” Toplumsal Tarih sayı 296 (Ağustos 2018): 56-63. google scholar
• Polat, Hasan Ali ve Osman Akandere. “Yıldız Sarayı’nın Yağmalandığı İddiası, Mütareke Dönemindeki Yağma Davası ve Neticesi.” Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 5, 1 (2020): 339-389. google scholar
• Princesse Lubomirska. Les Prejuges sur la Folie. Paris: Librairie Bloud & Cie, 1908. google scholar
• Rasimoğlu, Ceren Gülser İlikan. “On Dokuzuncu Yüzyıl İstanbul’unda Sağlık: Filles de la Charite ve Beyoğlu Belediye Hastanesi.” Tarihin Dönüşümü, Dönüşümün Tarihi. Derleyen Gözde Orhan içinde 3261. İstanbul: Altınbaş Üniversitesi Yayınları, 2022. google scholar
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye 66. Sene. Dersaadet: Selanik Matbaası, 1327/1911. google scholar
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye 67. Sene. Dersaadet: Selanik Matbaası, 1328/1912. google scholar
• Sarı, Nil. “Hekimbaşı-zâde Dr. Muhiddin Bey (1871-1936).” 50 Yıl Önce Ölen 8 Büyük Türk Hekimi İçin Anma Töreni Kitabı. Yayına hazırlayan Ekrem Kadri Unat içinde 55-66. İstanbul: İ.Ü Cerrahpaşa Tıp Fakültesi ve Türk Tıp Tarihi Kurumu, 1986. google scholar
• Şehremaneti Müessesat-ı Hayriye-i Sıhhiye Müdiriyeti: Nisa, Etfal ve Zükur Hastaneleri Talimatnamesi. Dersaadet: Matbaa-i Arşak Garoyan, 1328/1912. google scholar
• Şehremaneti Sıhhiye Müdiriyeti: Nisa, Etfal ve Zükur Hastaneleri Talimatnamesi. Dersaadet: Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şürekası, 1329/1913. google scholar
• Şehremaneti Sıhhiye Müdiriyetine Merbut Tebhirhaneler Memurin ve Müstahdemini Talimatnamesi. Dersaadet: Ahmed İhsan ve Şürekası, 1329/1913. google scholar
• Şehsuvaroğlu, Bedi N. “Bizde Anatomi Öğretimine Dair.” İstanbul Tıp Fakültesi Mecmuası 15, 1 (1952): 365-412. google scholar
• Şükrü Kâmil [Talimcioğlu]. “Bizde Hekimlik: İstanbul Hastanelerini Ziyaret - Etfal Hastanesi-Bimarhane.” Tababet-i Hazıra 2, 18 (29 Teşrinisani 1910): 282-284. google scholar
• Şükrü Kâmil [Talimcioğlu]. “Cerrahpaşa ve Haseki Nisa Hastaneleri.” Tababet-i Hazıra 2, 21 (14 Kânunusani 1911): 330-332. google scholar
• Tanman, Mehmet Baha. Değişen Zamanların Mimarı: Edoardo de Nari (1874-1954). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2012. google scholar
• Taşkıran, Nimet. Hasekinin Kitabı. İstanbul: Yenilik Basımevi, 1972. google scholar
• Tepeyran, Ebubekir Hâzım. Zâlimâne Bir İdam Hükmü. İstanbul: Milli Mecmua Basımevi, 1946. google scholar
• Tiner, Şükrü Hazım. “Onun Manevi Huzurunda.” İstanbul Seririyatı Mazhar Osman Uzman Anma Sayısı (1952): 21-24. google scholar
• Tural, Erkan. Son Dönem Osmanlı Bürokrasisi, II. Meşrutiyet Dönemi’nde Bürokratlar, İttihatçılar ve Parlamenterler. Ankara: İmge Kitabevi, 2016. google scholar
• Unat, Ekrem Kadri. “Osmanlı İmparatorluğunda 1910-1913 Yıllarındaki Kolera Salgınları ve Bunlarla İlgili Olaylar.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları 5 (1995): 55-65. google scholar
• Uzman, Mazhar Osman. Tababeti Ruhiye 3.bs. İstanbul: Kader Basımevi, 1941. google scholar
• Yıldırım, Nuran. İstanbul Darülaceze Müessesesi Tarihi. İstanbul: Darülaceze Vakfı, 1996. google scholar
• Ahmet Şükrü [Adanalı]. “İhya-yı Emvat: Milletin Sevgili Meclisine.” Serbesti 1, 30 (2 Kânunuevvel 1324 / 15 Aralık 1908): 2-3; “Hastahanelerimiz.” Serbesti 1, 43 (15 Kânunuevvel 1324 / 28 Aralık 1908): 2-3; “Umum Hastaneler ve Doktorlar Namına Bir Feryat.” Serbesti 1, 47 (19 Kânunuevvel 1324 / 1 Ocak 1909): 3; “Ağlar mısın Güler misin?.” Serbesti 1, 53 (26 Kânunuevvel 1324 / 8 Ocak 1909): 3; “Ataletimiz Badi-i Sefaletimiz.” Serbesti 1, 72 (15 Kânunusani 1324 / 28 Ocak 1909): 2. google scholar
• Avanzade Mehmed Süleyman. “Sıhhiye Tensikatı Doktorlar ve Eczacılar 1.” Serbesti 1, 39 (11 Kânunuevvel 1324 / 24 Aralık 1908): 3; “Sıhhiye Tensikatı Doktorlar ve Eczacılar 2.” Serbesti 1, 44 (16 Kânunuevvel 1324 / 29 Aralık 1908): 3-4; “Sıhhiye Tensikatı- Doktorlar ve Eczacılar 3.” Serbesti 1, 45 (17 Kânunuevvel 1324 / 30 Aralık 1908): 2; “Sıhhiye Tensikatı Doktor ve Eczacılar 4.” Serbesti 1, 46 (18 Kânunuevvel 1324 / 31 Aralık 1908): 2-3; “Sıhhiye Tensikatı Doktorlar ve Eczacılar 5.” Serbesti 1, 49 (31 Kânunuevvel 1324 / 13 Ocak 1909): 2. google scholar
• Bedri Kâmil. “Müessesat-ı Hayriye-i Sıhhiye.” Sabah 23, 7962 (20 Teşrinisani 1911): 3.. google scholar
• Burhanettin. “Ahval-i Sıhhiyemiz ve Doktorlar.” Yeni Gazete 2, 662 (28 Haziran 1910): 3. google scholar
• Celaleddin Muhtar [Özden]. “Bir Derd-i İçtimai.” Tanin 2, 446 (16 Teşrinisani 1325 / 29 Kasım 1909): 2. google scholar
• Esad Kemal. “Manastır Vakası Münasebetile: Kahrolsun Doktorlar.” Mehtab 1, 10 (11 Eylül 1327): 122-123. google scholar
• Habib. “Taşrada Etibba-yı Belediye.” Yeni Gazete 3, 965 (3 Mayıs 1911): 2. google scholar
• İbrahim Vasıf. “Elektrik-i Tıbbi.” Tanin 1, 154 (21 Kânunuevvel 1324 / 3 Ocak 1909): 2. google scholar
• Hüseyin Cahit [Yalçın]. “Siyasiyat: Şehremaneti İstikrazı.” Yeni Tanin 1, 16 (27 Kânunuevvel 1325 / 9 Ocak 1910): 1. google scholar
• Muhittin Nuri. “Açık Sütunlar: Paris’ten Mektup -13 Teşrinievvel 1908-.” Tanin 1, 91 (19 Teşrinievvel 1324 / 1 Kasım 1908): 2-3; “Derdest-i Tesis Bulunan Dilsiz Mektebi Münasebetile: Sağır, Dilsiz, Âmâ Çocuların Terbiye ve Talimi.” Mektebli 1, 23-24 (5 Kânunuevvel 1329 / 19 Aralık 1913): 385-388. google scholar
• Nejat Ekrem. “Sıhhiye Dairesinin Hal-i İhtizarı.” Serbesti 1, 48 (20 Kânunuevvel 1324 / 2 Ocak 1909): 2. google scholar
• Nikolaki. “Polis Sertababeti: Harbiye Nazırı Nazım Paşa Hazretlerine.” Tanzimat/Le Tanzimat 1, 359 (23 Eylül 1912): 4. google scholar
• Nureddin Ramih [Ener]. “Bizde Hekimlik: Şehremaneti Heyet-i Sıhhiyesinin Yeni Hikmetleri Yunan Doktorlarının Etibba-yı Osmaniyeye Tercihi.” Tababet-i Hazıra 2, 22 (29 Kânunusani/Ocak 1911): 348-349; “Şehremini Beyefendiye: Büyükdere kolerası nasıl tevessü etti?- İlk menba-i intan-Yanlış teşhis- Kolera etibbayı belediye nazarından nasıl kaçıyor, nasıl intişar ediyor?-Belediyenin ataleti-İstirhamatımız.” Yeni Gazete 3, 1077 (24 Ağustos 1911): 3. google scholar
• Nuri Bekir. “Herkes Ne Diyor?: Tıp Fakültesi Heyet-i Muallimesile Şehreminliğine Açık Müracaat.” Yeni Gazete 2, 392 (27 Eylül 1909): 3-4; “Bimarhanemiz.” Yeni Gazete 2, 469 (15 Kânunuevvel 1909): 3; “Tımarhanelerimiz.” Tanin 2, 568 (2 Nisan 1910): 2; “Karantina Kepazelikleri.” Yeni Gazete 3, 1076 (23 google scholar
• 184 * Yazarı olmayan gazete haberleri OBA dergisinin yazım kuralları (Chicago) çerçevesinde dipnotlarda verilmiş ancak Kaynakça’ya alınmamıştır. google scholar
• Ağustos 1911): 2; “Hayret!.” Yeni Gazete 3, 1081 (28 Ağustos 1911): 3. google scholar
• Şevket Nuri. “Darülacezeyi Ziyaret.” Yeni Gazete 5, 1443 (28 Ağustos 1912): 3. google scholar
• Gündüz, Feryal Saygılıgil. Osmanlı Devleti’nde İstanbul’da Kadınlara Hizmet İçin Açılan Hastane ve Klinikler. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi, 1999. google scholar
• Kuzucu, Kemalettin. Babıâli Yangınları ve Sosyo-Ekonomik Etkileri (1808-1911). Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi, 2000. google scholar
• Tural, Erkan. II Meşrutiyet Dönemi’nde Devletin Restorasyonu Bağlamında 1909 Teşkilat ve Tensikat Kanunu. Doktora Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi, 2006. google scholar
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı. “İstanbul Şehremaneti Mecmuası 4, Kânunuevvel 1340 [Aralık 1924].” Erişim 04.01.2023 https://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/Content/publications/102/Sehremaneti%20Mecmuası_4_sayı.pdf google scholar
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. “Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi.” Erişim 20.01.2023 https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/MECMEB/mmbd01ic02c001/mmbd01ic02c001ink017. pdf google scholar
• France Archives. ‘L’Assistance Publique 10 janvier 1849.’ Erişim 12.02.2023 https://francearchives.gouv.fr/fr/pages_histoire/39977 google scholar
• Ermakoff, Antoine. “Le Conseil general d’Administration des Hospices civils de Paris : Science d’Administration des Höpitaux et Medecine clinique (1801-1832). Doktora Tezi, Üniversite Paris 7 -Denis Diderot, 2012. Erişim 04.04.2023. https://theses.hal.science/tel-01583542v1/document google scholar