Osmanlı Klasik Döneminde Hesap ve Derviş Bin Lütfi’nin Yaklaşımı

Yıl 2024, Cilt: 25 Sayı: 1, 29 - 57, 31.01.2024

Tuba Oğuz Ceyhan , Halime Mücella Demirhan Çavuşoğlu

https://doi.org/10.26650/oba.1367125

Öz

Sayılar arasındaki işlemler ve özelliklerini konu edinen “hesap” disipliniyle ilgili pek çok kitabın telif edildiği Osmanlı klasik döneminde, Maşrik, Mağrip ve Memlük matematik geleneklerinden yararlanılmıştır. Hatta Osmanlılar, bu gelenekleri kendi katkılarıyla mezcetmiş ve bazen yeni telif, bazen şerh, bazen ihtisar, bazen tercüme gibi farklı yazım türlerinde metinler kaleme almışlardır. Bunların en önemlilerinden biri, Derviş bin Lütfi’nin hocası Memlük matematikçisi Garseddin ibn Nakib’in Kitâbü’t-Tezkire fî İlmi’l-Hisâb isimli eserinden yaptığı ilaveli Türkçe tercümedir. Bu tercümede, eserin orijinalinde olmayan hatta diğer hesap kitaplarında nadir olarak rastlanan malumata yer verildiği ve hedef kitlenin genişletildiği anlaşılmıştır. Çalışmamızda, birincil ve ikincil kaynaklar yardımıyla takip edilen tarihsel yöntem, matematiksel analiz yöntemiyle birleştirilerek eserin değerlendirilmesi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, matematik, hesap, Garseddin ibn Nakib, Derviş bin Lütfi

Calculation in the Ottoman Classical Period and Dervish Bin Lutfi’s Approach

Öz

Books and treatises on calculation written during the Ottoman classical period, which handled the operations between numbers and their properties, benefited from Mashrik, Maghreb, and Mamluk mathematical traditions. The Ottomans combined these traditions with their own contributions and produced texts in different genres, such as commentaries, translations, and original works. One of the most important of these works is the supplementary translation (translation with commentary) of the Mamluk mathematician Garseddin ibn Nakib’s book titled Kitâbü’t-Tezkire fî İlmi’lHisâb into Turkish by his former student and mathematician Dervish bin Lutfi. Dervish bin Lutfi seems to have included a considerable amount of information in his translation, which is not found in the original work and is rarely found in other Ottoman calculation books. Furthermore, he aimed at a larger target audience. Our study evaluates Dervish bin Lutfi’s translation by combining the historical method, conducted with the help of primary and secondary sources, and the mathematical analysis method.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, mathematics, calculation, Garseddin ibn Nakib Dervish bin Lutfi

Kaynakça

• Abdullah Dimeşkî, Nuhbetü’t-Tuffâhe fi’l-Misâha, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi 2048, 1a-26a. google scholar
• Ali b. Veli b. Hamza el- Mağribî, Tuhfetü’l-A'dâd, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 3151/2, 39b-177b. google scholar
• Garseddin ibn Nakib, Kitâbü’t-Tezkire fî İlmi’l-Hisâb, Kütahya, Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi, Tavşanlı, Zeytinoğlu 305/9, 154b-171a. google scholar
• Derviş bin Lütfi, Terceme-i Risâle-i Şeyh Garseddin fî Usûli’l-Hisâb li Derviş bin Lütfi, Kütahya, Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi, Tavşanlı, Zeytinoğlu 584, 1a-95b, İstanbul, Köprülü Yazma Eserler Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa 936, 1a-146b. google scholar
• Baga, Elif. “Osmanlı Klasik Döneminde İstanbul’da Matematik İlimler.” Bilimname 45 (2021a): 79-119. google scholar
• Baga, Elif. “Mesahanın Kısa Tarihi ve İlk Müstakil Türkçe Mesaha Kitabı: Emrî Çelebi’nin Mecma'ul-Garâib fi’l- Mesâha Adlı Eseri.” Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 51 (2021b): 1-38. google scholar
• Boyer, Carl. Matematiğin Tarihi. Çeviren Saadet Bağcacı. İstanbul: Doruk Yayınları, 2019. google scholar
• Ceyhan, Tuba Oğuz. “16. Yüzyılda Osmanlı Muhasebecilerinin Matematik Anlayışındaki Gelişmeler: Mürşidü’l-Muhâsibîn Örneği.” Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi 16 (2019): 111-144. google scholar
• Demirhan Çavuşoğlu, Halime M. “İlk Türkçe Mesâha Risâlemiz Risale-i Misâha.” Erdem 77 (2019): 179216. google scholar
• Demirhan Çavuşoğlu, Halime M. “İlm-i Müsellesat.” TYB Akademi 31 (2021): 153-183. google scholar
• Fazlıoğlu, İhsan. “Hulâsatü’l-Hisâb.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18: 322-324. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998. google scholar
• Fazlıoğlu, İhsan. “Hesap Yöntemleri: Hisâbu’l-A‘dâdi’l-Erbaati’l-Mütenâsibe.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17: 268-269. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998. google scholar
• Fazlıoğlu, İhsan. “İbnü’l-Hâim.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21: 62-65. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000. google scholar
• Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanlı Klasik Muhasebe-Matematik Eserleri Üzerine Bir Değerlendirme.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 1 (2003):345-367. google scholar
• Fazlıoğlu, İhsan. Uygulamalı Geometrinin Tarihine Giriş: el-İknâ‘ fî İlmi’l-Misâha. İstanbul: Dergah Yayınları, 2004. google scholar
• Fazlıoğlu, İhsan. “Selçuklu Döneminde Anadolu’da Felsefe ve Bilim-Bir Giriş.” Cogito 29 (2001): 152-168. google scholar
• Gökdoğan, Melek Dosay. “İstanbul’un Cazibesine Kapılan Bir Matematikçi: Magribî.” 7. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi: Türk ve Dünya Kültüründe İstanbul, Bildiriler II, hazırlayan AKM içinde 660-682. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2009. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen ve Cevat İzgi. Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi. 1. cilt. İstanbul: IRCICA Yayınları, 1999. google scholar
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim. 1.cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997. google scholar
• Salih Zeki. Asâr-ı Bâkiye. Yayına hazırlayan Melek Dosay Gökdoğan. 2. cilt. Ankara: Babil Yayıncılık, 2003. google scholar
• Oğuz, Zeynep Tuba. “Ondalık Kesirlerin Osmanlı Muhasebe Matematiği Eserlerindeki Yeri.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi 57, 1 (2017): 446-492. google scholar
• Fazlıoğlu, İhsan. “İbn el-Havvâm (ö. 724/1324) ve Eseri: el-Fevâid el Bahâiyye fî el-Kavâid el-Hisâbiyye: Tenkitli Metin ve Tarihi Değerlendirme.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1993. google scholar
• Kalafat, Şermin. “Cami‘u’l- Hisâb (Giriş - İnceleme - Metin - Dizin).” Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2015. google scholar
• Karagöz, Ali. “Nasûh es-Silâhî’nin Umdetü’l-Hisâb Adlı Eseri (89b-179a) (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım).” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2013. google scholar
• Küçüker, Metehan. “15. Yüzyıl Osmanlı Devleti Muhasebe Uygulamalarında Yaşanan Gelişmeler: Muhyeddin Muhammed’in Mecma‘u’l-Kavâ‘id Adlı Eseri.” Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2019. google scholar
• Özçelik, Sezay. “Muhyeddin Muhammed’in Mecma‘u’l-Kavâ‘id Adlı Eseri (Giriş - İnceleme - Metin -Sözlük).” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2009. google scholar