A Famous Statesman of the Atabegs of Al-Mawṣıl: Djāmal Al-Dīn Al-Iṣfahānī (D. 559/1164)

Yıl 2021, Sayı: 39, 203 - 222, 31.10.2021

Pınar Kaya Tan

Öz

Djāmal al-Dīn al-Iṣfahānī, served the Atabegs of al-Mawṣil during the reigns of both Sayf al-Dīn Ghāzī I (541_544/1146_1149) and Mawdūd b. ʻImad al-Dīn Zangī (544_565/1149_1170). After the appointment of Atabeg ʻImad al-Dīn Zangī (521_541/1127_1146) as the governor of al-Mawṣil, Djāmal al-Dīn al- Iṣfahānī rose to the position of vizier. He is among the prominent and important personalities of the era. Relying on his astute, strong, superior administrative skills, Djāmal al-Dīn al-Iṣfahānī offered his services to the Atabeg of al-Mawṣil from the start and was granted the rule of Naṣībīn and later Raḥba by ʻImad al-Dīn Zangī. Djāmal al-Dīn al-Iṣfahānī, managed to prevent internal struggles after the death of Atabeg ʻImad al-Dīn Zangī. As a vizier he struggled to ensure peace in the region by acting as a negotiator in political incidents with neighboring rulers as well as by containing internal unrest. Djāmal al-Dīn al-Iṣfahānī earned the respect of many rulers, maliks, statesmen, intellectuals, and scholars of states from Baghdād to Iṣfahān. Trained in manners and customs from a young age and being thoroughly educated, Djāmal al-Dīn al-Iṣfahānī came to be known as“al-Djawād”(the noble), renowned especially for his morality and charity. He was a leader who was bestowed with the affection and prayers of the public with the charities he founded in many cities from al-Mawṣil to Sindjār and Naṣībīn to al-Ḥaramayn, as well as hefty donations and benevolence. This study will reveal the political role of this venerable statesman in his era and discuss his donations and the social institutions he constructed, such as caravanserais, ribats and hospitals, in various centers in light of the historic sources of the Middle Ages.

Anahtar Kelimeler

Djāmal al-Dīn al-Iṣfahānī, Atabegs of al-Mawṣil, ʻImad al-Dīn Zangī, Sayf al-Dīn Ghāzī I, al-Mawṣil

Musul Atabeglerinin Meşhur Devlet Adamı: Cemâleddin el-İsfahânî (ö. 559/1164)

Öz

Atabeg İmâdeddin Zengî’nin (521-541/1127-1146) Musul’a vâli olarak tâyin edilmesinden îtibâren I. Seyfeddin Gazi (541-544/1146-1149) ve Mevdûd b. İmâdeddin Zengî (544-565/1149-1170) dönemlerinde de Musul Atabeglerine (521-631/1127-1233) hizmet eden, vezîrlik makamına yükselerek devleti idâre eden devrin etkin ve mühim şahsiyetlerinden biri Cemâleddin el-İsfahânî’dir. Dirâyetli, başarılı üstün yöneticilik vasıflarıyla kuruluş sürecinden îtibâren Musul Atabegliği’ne önemli hizmetlerde bulunmuş, kendisine İmâdeddin Zengî tarafından Nusaybin ve ardından da Rahbe’nin idâresi verilmiştir. Atabeg İmâdeddin Zengî’nin vefatından sonra yaşanan iç karışıklıkların büyümesini önlemeyi başarmış; sonraki dönemlerde ise iç meselelerle olduğu kadar çevre hükümdarlarla yaşanan siyasî hadiselerde de arabuluculuk yaparak bölgede sükûneti sağlamaya gayret gösteren bir vezîr olmuştur. Bağdat’tan İsfahân’a kadar muhtelif memleketlerdeki hükümdar, melik, devlet görevlileri, âlim ve ediplerin saygısını kazanmış, teveccühlerine mazhar olmuştur. Daha çocukluğundan başlayarak usûl, erkân terbiyesi alan ve eğitimine büyük ihtimam gösterilen Cemâleddin el-İsfahânî, bilhassa güzel ahlâkı ve yapmış olduğu hayırseverlikleri ile “el-Cevâd” (cömert) namıyla tanınır olmuştur. Musul, Sincar başta olmak üzere Nusaybin’den Haremeyn’e kadar pek çok şehirde tesis ettiği hayır kurumları, yapmış olduğu bağışları, iyilikleriyle halkın sevgisini ve duâsını eksik etmediği yöneticilerden biri olarak görev yapmıştır. Bu araştırmada mezkûr devlet adamının yaşadığı devirdeki siyasî rolü gözler önüne serilecek, ayrıca çeşitli merkezlerdeki yardım faâliyetleri, inşâ ettirmiş olduğu hanlar, ribâtlar, hastaneler gibi içtimaî kurumlar Ortaçağ tarihî kaynaklarının verdiği bilgiler ışığında ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Cemâleddin el-İsfahânî, Musul Atabegleri, İmâdeddin Zengî, I. Seyfeddin Gazi, Musul

Kaynakça

• Abbâs, Ali Sultan, “Vezîru Atabeki Mevsıl Cemâleddin el-İsfahânî (521-559/1127-1163)”, Moss, Sayı: 11, (Musul 2006), s. 33-48.
• Acıduman, Ahmet-Aksu, Murat, “Naṣībīn/Nusaybin Bīmāristanı Tarihine Bir Katkı”, Lokman Hekim Dergisi, C. VIII, Sayı:2, (2018), s. 120-132.
• Alptekin, Coşkun, The Reign of Zangi (521-541/1127-1146), Erzurum 1978.
• Alptekin, Coşkun, Dimaşk Atabegliği (Tog-Teginlilier), İstanbul 1985.
• Brosset, M. F., Gürcistan Tarihi (Eski çağlardan 1212 yılına kadar), Türkçe trc. Hrant D. Andreasyan, haz. Erdoğan Merçil, Ankara 2003.
• Bündârî, Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-ʻusra, Türkçe trc. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul 1943. Dihhudâ, M. Alî Ekber, Luġatnâme, haz. M. Muîn-Seyyid Caʿfer Şehîdî, Tahran 1998, XI.
• Gök, Halil İbrahim, Musul Atabeyliği Zengiler (Musul Kolu 1146-1233), Ankara 2013.
• Gök, Halil İbrahim, “XII. Yüzyılda Musul’da Yaşamış Seçkin Bir Sima: “Vezir Cemâleddin Muhammed el-İsfahânî”, Bilim Yolu, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 3 (2003), s. 511-529.
• Guédy, David D., Iranian Elites and Turkish Rulers A History of Isfahān in the Saljūq Period, London-New York 2010.
• Gündüz, Ahmet, “Şehrizor”, DİA, XXXVIII, 473-475.
• Günel, Fuat, “Hicr”, DİA, XVII, 455-456.
• Honigmann, E., “Rahbe”, İA, IX, 601-604.
• Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukıyye, Türkçe trc. Necati Lugal, Ankara 1943.
• İbn Cübeyr, Endülüsten Kutsal Topraklara, Türkçe trc. İsmail Güler, İstanbul 2017.
• İbn Ebû Useybia, Uyûnü’l-enbâ fî tabakāti’l-etıbbâ, nşr. Dâru mektebetü’l-hayât Beyrut ts.
• İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-aʻyân, nşr. İhsan Abbas, Beyrut 1397/1977, V.
• İbn Vâsıl, Müferricü’l-kürûb fî ahbâri Benî Eyyûb, nşr. Cemâleddin eş-Şeyyâl-Haseneyn Muhammed Rebî‘, Kahire 1953-1960, I.
• İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, nşr. Muhammed Abdülkādir Ahmed Atâ-Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1992, XVIII.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târih, Türkçe trc. Abdülkerim Özaydın, İslâm Tarihi İbnü’l Esîr, el-Kâmil fi’t-Târih Tercümesi, İstanbul 1987, X.
• İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-bâhir fi’d-devleti’l-Atâbekiyye, nşr. Abdülkādir Ahmed Tuleymât, Kahire 1963.
• İbnü’l-Ezrak el-Fârikī, Târîhu Meyyâfârikîn ve Âmid: Kısmü’l-Artukıyyîn, nşr ve Türkçe trc. Ahmet Savran, Meyyâfârikîn ve Âmid Târihi (Artuklular Kısmı), Erzurum 1992; a. mlf., Târîhu Meyyâfârikîn ve Âmid, İngilizce kısmî trc. C. Hillenbrand, A Muslim Principality in Crusader Times the Early Artuqid State, İstanbul 1990.
• İbnü’l-İbrî, Abû’l-Farac Tarihi, Türkçe trc. Ömer Rıza Doğrul, Ankara 1999, II.
• İbnü’l-Kalânisî, Zeylü Târîhi Dımaşk, nşr. H. F. Amedroz, Beyrut 1908.
• Keleş, Nevzat, Şeddâdîler (951-1199) Ortaçağ’da Bir Kürt Hanedanı, İstanbul 2016.
• Kesik, Muharrem, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti, İstanbul 2021.
• Kesrevî, Ahmed, Şehriyârân-ı Gumnâm, Tahran 2535şş.
• Kök, Bahattin, “Mevdûd b. İmâdüddin Zengî”, DİA, XXIX, 430-431.
• Kök, Bahattin, “Nûreddin Zengî, Mahmud”, DİA, XXXIII, 259-262.
• Merçil, Selçuklular Zamanında Dîvân Teşkilâtı (Merkez ve Eyalet Dîvânları), İstanbul 2015.
• Öğün Bezer, Gülay, “Şeddâdîler”, DİA, XXXVIII, s. 409-411.
• Öğün Bezer, Gülay, “Zengî, İmâdüddin”, DİA, XLIV, 258-261.
• Özaydın, Abdülkerim, “İbnü’l-Esîr, İzzeddin”, DİA, XXI, 26-27.
• Öztürk, Irak Selçuklu Devleti Atabegleri, İstanbul 2019.
• Sevinç, Tahir, Osmanlı Devleti İdaresinde Surre-i Hümâyun, Surre Akçesi, Kaynakları ve Haremeyn’e Ulaştırılması-XVII. ve XVIII. Yüzyıllar, İstanbul 2020.
• Strange, G. Le, Doğu Hilafetinin Memleketleri, Türkçe trc. Adnan Eskikurt-Cengiz Tomar, İstanbul 2015.
• Süryânî Mihail, Süryani Patrik Mihail’in Vakainamesi (1042-1195), Türkçe trc. Hrant. D. Andreasyan, TTK’da bulunan yayımlanmamış nüsha, Ankara 1944, II.
• Şeker, Dursun Ali, “Mescid-i Nemire”, DİA, XXIX, 290-291.
• Tomar, Cengiz, “İsfahânî, Cemâleddin”, DİA, XXII, 506-507.
• Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul 2013.
• Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Türkçe trc. Hrant D. Andreasyan, Ankara 2000.
• Yâkūt el-Hamevî, Muʻcemü’l-büldân, nşr. Dâru Sâdır, Beyrut 1977/1397.
• Yürekli, Tülay, “Atabeg İmâdeddîn Zengî’nin Şahsî Hayatı”, Nüsha, Sayı: 28, (2009/I), s. 114-122.