الش ّ عر الدائر حول مسألة خلق القرآن الكريم

Yıl 2022, Sayı: 40, 15 - 50, 28.04.2022

Ahmet Onur

https://doi.org/10.26650/jos.1061390

Öz

ملخص َل الذي دار حول ما إذا كان القرآن ِ َ ر عن الجد ُعبّ ُ َ قص ّ د بمسألة خلق القرآن ذاك المصطلح الكالمي الذي ي ي ّاني ِ ْرقة المعتزلة الكالميّة التي ظهرت في بداية القرن الث ً ّ ا أم ال. وقد برز هذا الجدل بخاصة مع ف مخلوق ّر بالفلسفة وعلم الكالم، وقد أدّت أصولهم إلى ّأث ٍ من الت ًا بتأثير من تحكيم العقل وتقديمه وبدفع ّ الهجري تقريب مخالفات كثيرة وخطيرة في العقيدة اإلسالميّة، وكانت مسألة خلق القرآن من المسائل البارزة في فكر هذه ِ الف ْر ّ قة، حيث يذهبون إلى أن ْ القرآن الكريم مخلوق كغيره من المخلوقات، وينفون أن يكون كالم الله الذي ُحن فيها العلماء في عهد المأمون والمعتصم والواثق بدفع من ّم به. وقد اشتدّ أمر هذه المسألة حتى امت تكل ّ القاضي المعتزلي أحمد بن أبي دُ َؤاد. ّ ّ ها لم تتناول الشعر المرافق لها، فحاول هذا ًا مسألة خلق القرآن، ولكن وقد تناولت الدّ ً راسات قديما وحديث البحث تتبّ ّ ع هذا الش ّ عر، فوقفنا عند الش ّ عر الموافق والش ّ عر المخالف لها، وكان أبرز الش ّ عراء في القسم األول َّ الص َ احب بن عبّ ّ اد والحسين بن عبد السالم ّ ؛ أم ّ ا في القسم الثاني فقد وقفنا عند علي َ بن الجهم الذي لم يمدح ّ ّ ى المتوكل الخالفة رأى فيه المعتصم والواثق إال قلي ًل وبأشعار ال عالقة لها بخلق القرآن، حتى إذا تول ّصدّ ّ ي لهذه المسألة، كما تناولنا هنا أشعار البحتري وبعض ً نصر ّ ا ألهل السنة فانطلق يمدحه لدوره في الت ّصل بهذا الموضوع. المنظومات الدّينيّة وغيرها من األشعار التي تت

Anahtar Kelimeler

لمعتزلة، كالم الله، خلق القرآن، م ْحنة، شعر., .,, .

Poetry on the Issue of Creating the Holy Qur’an

Öz

By our reference to the question of the creation of the Qur’an, we mean that verbal term that expresses the debate over whether, in fact, the Qur’an was created or not. This debate arose, especially among the Muʽtazila theological sect, which emerged at the beginning of the second century AH. The question arose in the space approximately under the influence of reason and its dominance, and the impulse of influence from philosophy and theology, the principles of the Muʽtazila led to many serious violations in the Islamic faith. One of the prominent issues in the thought of this sect was the issue of the creation of the Qur’an, wherein they argue that the Holy Qur’an was created the same as other creatures. Analyzing from this thought, they deny that the Qur’an is the word of God that He spoke. This issue intensified and many scholars were persecuted in the era of al-Ma’mun, al-Muʽtasim and al-Wathiq, with the support of the Muʽtazilite judge Ahmed bin Abi Duad. Past and present studies have dealt with the issue of the creation of the Qur’an, but they have not addressed the poetry accompanying it. Accordingly, this paper has tried to trace the origins of this poetry. We have considered the corresponding poetry and the poetry contrary to it. The most prominent poets in the first group were Al-Saheb bin Abbad and Al-Hussein bin Abdul Salam; As for the second group, we stopped at Ali bin al-Jahm, who praised al-Mu’tasim and al-Wathiq with only a few of his poems and ended with poems that had nothing to do with the creation of the Qur’an. Until Al-Mutawakkil assumed the caliphate, he anticipated a victory for the Sunnis. For this reason, he praised the caliph for his role in addressing this issue. Finally, we research the poems of al-Buhturi and those of some religious groups and other poetry that relates to this subject.

Anahtar Kelimeler

Muʽtazila, The word of God, The Creation of the Qur’an, Ordeal, Poetry

Halku’l-Kur’ân Meselesi Konusunda Söylenen Şiirler

Öz

Halku’l-Kur’ân Meselesi ile, Kur’an’ın yaratılmış olup olmadığı konusundaki tartışmaları ifade eden kelâm terimini kastedilmektedir. Bu tartışma, bilhassa Hicri 2. asrın başlarında ortaya çıkan Muʽtezile mezhebiyle, yaklaşık olarak aklın tahkim ve takdiminin etkisinde, felsefe ve kelamdan etkilenme dürtüsü ile ortaya çıkmıştır. Muʽtezile görüşleri, İslam inancında birçok ciddi tahribata yol açmış ve bu mezhebin düşüncesinde öne çıkanlar Kur’ân’ın yaratılmışlığı konusu ile O’nun konuştuğunun Allah kelâmı olduğunu inkâr edenlerle ilgili meselelerdir. Bu mesele, Muʽtezile’den olan kâdî Ahmed b. Ebî Du’âd’ın desteğiyle el-Me’mun, el-Muʽtasım ve el-Vâsık devrinde âlimler imtihan edilinceye kadar yoğunlaştı. Geçmişte ve günümüzde yapılan çalışmalarda, Kur’an’ın yaratılmışlığı konusu araştırılmış fakat Kur’ân’ın yaratılmışlığı ile ilgili konuları ele alan şiirler incelenmemiştir. Dolayısıyla bu çalışma bu şiirlerin izini sürmeye çalışmıştır. Kur’ân’ın yaratılmışlığı konusuyla ilgili şiirler ve buna karşı görüş bildiren şiirleri ele alınmıştır. İlk olarak El-Sâhib b. Abbâd ve el-Hüseyin b. Abdusselâm, Kur’ân’ın yaratılmışlığını ele alan şiirlerine yer verilmiştir. Ardından Kur’ân’ın yaratılmışlığına pek değinmeyen ve El-Muʽtasım ile El-Vâsık’ı çok az öven Ali b. el-Cehm ve şiirleri incelenmiştir. Ayrıca el-Buhturî’nin bazı kasideleri ve konuyla ilgili şiirlerine değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Muʽtezile, Allah Kelâmı, Halku’l-Kur’ân, Baskı, Şiir

Kaynakça

• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-Edebi’l-Arabî el-'Asru’l-'Abbâsî el-Evvel. Kâhire: Dâru’l-Ma'ârif, 16.baskı, ty.
• -------. Târîhu’l-Edebi’l-Arabî el-'Asru’l-'Abbâsî es-Sânî. Kâhire: Dâru’l-Ma'ârif, 12.baskı, 2001.
• ed-Dabbî, el-Mufaddal b. Muhammed. Emsâlu’l-Arab. kaddeme lehu: İhsân Abbâs. Beyrût: Dâru’r-Râ’id el-Arabî, 2.baskı, 1403/1983.
• el-Ahtal, Ğiyâs b. Ğavs et-Tağlibî. Şi'ru el-Ahtal. san'at: es-Sukkerî. thk: Fahruddîn Kabâve. Dımaşk- Beyrût: Dâru’l-Fikr ve Dâru’l-Fikr el-Mu'âsir, 4.baskı, 1416/1996.
• el-Aşkar, Ömer Süleymân Abdullah. El-'Akîdetu fi’l-Lâh. Ürdün-Ammân: Dâru’n-Nefâ’is, 12.baskı, 1419/1999.
• -------. El-Kadâ’u ve’l-Kadar. Ürdün- Ammân: Dâru’n-Nefâ’is, 13.baskı, 1425/2005.
• el-Bağavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mas'ûd. Tefsîru’l-Bağavî. thk: Muhammed Abdullah en-Nimr, Osmân Cuma Damîriyye ve Süleymân Muslim el-Harş. Riyad: Dâru Taybe, 1411.
• el-Balhî, Ebu’l-Kâsim. Kâdî Abdulcebbâr ve el-Hâkim el-Cuşemî. Fadlu’l-İ'tizâl ve Tabakâtu’l-Mu'tezile. thk: Fu’âd Seyyid. Beyrût: el-Ma'hadu’l-Elmânî li’l-Ebhâs eş-Şerkiyye ve Dâru’l-Fârâbî, 1.baskı, 1439/2017.
• el-Buhturî. Dîvânu’l-Buhturî. thk: Hasan Kâmil es-Sayrafî. Kâhire: Dâru’l-Ma'ârif, 3.baskı, ty.
• el-Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr. El-Bayânu ve’t-Tebyîn. thk: Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: Mektebetu’l-Hâncî ve Matba'atu’l-Medenî, 7.baskı, 1418/1998.
• el-Cuhenî, Mâni' b. Hammâd )İşraf, tahtît ve murâce'a(. El-Mevsû’e el-Muyesserefi’l-Edyâni ve’l-Mezâhibi ve’l-Ehzâbi’l-İslâmiyye. Riyad: Dâru’n-Nadveti’l-'Âlemiyye, 4.baskı, 1420.
• el-Elûsî, Mahmûd Şukrî. Es-Suyûfu’l-Muşrike ve Muhtasaru’s-Savâ'iku’l-Muhrike li Nasîruddîn Muhammed Hoca Nasrullah el-Hindî el-Mekkî. thk: Mecîd el-Halîfe. Kâhire: Mektebetu’l-İmâmi’l-Buhârî, 1.baskı, 1429/2008.
• el-Esfahânî, Ebu’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn. Kitabu’l-Eğânî. thk: İhsân Abbâs, İbrahim es-Sa'âfîn ve Bekr Abbâs. Beyrût: Dâru Sâdir, 1429/2008.
• el-Eş'arî, Ebu’l-Hasan Alî bi İsmâ'îl. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn. thk: Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Kâhire: Mektebetu’n-Nahdati’l-Misriyye, 1.baskı, c1: 1369/1950, c2: 1373/1954.
• el-Eşter, Abdulkerîm. Şi'ru Di'bil b. Alî el-Huzâ'î. Dımaşk: Matbû'âtı Mecma'i’l-Luğati’l-Arabiyye, 2.baskı, 1403/1983.
• el-Fûzân, Sâlih. Şerhu’l-Manzûmeti’l-Hâ’iyye fî 'Akîdeti Ehli’s-Sunneti ve’l-Cemâ'e li Ebî Bekr Abdullah b. Ebî Dâûd es-Sicistânî. thk: Âdil er-Rifâ'î ve 'İsâm el-Murrî. Riyad: Dâru’l-Âsime, 1.baskı, 1428/2007.
• el-Ğâmidî, Muhammed b. Sa'îd. Ârâ’u eş-Şerîfi’l-Murtadâ el-'Akadiyye. Yayımlanmamış doktora tezi. Suûdi Arabistân: Câmi'atu Ummi’l-Kurâ, 1433-1434.
• el-Ğâmidî, Sâlih b. Ğarm. El-Mesâ’ilu’l-İ'tizâliyye fî Tefsîri’l-Keşşâfi fî Dav’i Mâ Verede fî Kitâbi li’n-Tisâfi l-İbni Muneyyir. Hâ’il-Suûdi Arabistân: Dâru’l-Endelus, 1.baskı, 1418/1998.
• el-Hafnî, Abdulmun'im. Mevsû'etu’l-Firaki ve’l-Cemâ'âti ve’l-Mezâhibi’l-İslâmiyye. Kâhire: Dâru’r-Raşâd, 1.baskı, 1413/1993.
• el-Hamavî, Yâkût.Mu'camu’l-Udebâ’. thk: İhsân Abbâs. Beyrût: Dâru’l-Ğarb el-İslâmî, 1993.
• el-Hayyât, Abdurrahîm b. Muhammed el-Mu'tezilî. Kitâbu’l-İntisârve’r-Reddi alâİbni’r-Revendîel-Mulhid. thk: Nibirc. Kâhire-Beyrût: Mektebetu’d-Dâri’l-Arabiyye li’l-Kitâb ve Evrâk Şarkiyye, 2.baskı, 1413/1993.
• el-Hûfî, Ahmed Muhammed. Ez-Zemahşerî. Kâhire: Dâru’l-Fikr el-Arabî, 1.baskı, 1386/1966.
• el-Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf el-Misrî. Kitabu’l-Vulât ve Kitâbu’l-Kudât. thk: Rufun Gust. Beyrût: Matba'atu’l-Âbâ’i’l-Yesû'iyyîn, 1908.
• el-Merdâvî, Ahmed b. Abdullah el-Hanbelî. El-Leâli'u el-BehiyyeŞerhuLâmiyyetiŞeyhi’l-İslâmiİbni Teymiyye. thk: İyâd el-Kaysî. Beyrût: Dâru İbni Hazm, 1.baskı, 1427/2006.
• el-Meydânî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Muhammed, Mecma 'u ’l-Emsâl, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd, Matba'atu’s-Sunneti’l-Muhammediyye, 1374/1955.
• er-Râfi'î, Mustafâ Sâdik. Târîhu Âdâbi’l-Arab. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. baskı. 1421/2000.
• er-Râğib el-Esfahânî, Ebu’l-Kâsim Hüseyn b. Muhammed. Muhâdarâtu’l-Udebâ’ ve Muhâvarâtu’ş-Şu'arâ’i ve’l-Bulağâ’. thk: Ömer et-Tabbâ'. Beyrût: Dâru’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, 1.baskı, 1420/1999.
• es-Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İbek. El-Vâfî bi’l-Vefeyât. 'İtinâ’: Vidâd el-Kâdî. Beyrût: el-Cem'iyyetu’l-Elmâniyye li’l-Bahsi’l-İlmî, 2.baskı, 1411/1991.
• es-Sâmerrâ’î, Fâdil Sâlih. Ed-Dirâsâtu’n-Nahviyyetu ve’l-Luğaviyyetu 'İnde’z-Zemahşerî. Bağdâd: Matba'tu’l-İrşâd, 1390/1971.
• es-Sûlî, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ. Ahbâru’l-Buhturî. thk: Sâlih el-Eşter. Dımaşk: Matbu'ât el-Mecma'i’l-İlmî el-Arabî, 1378/1958.
• -------. Şerhu’s-Sûlî liDîvâniEbî Temmâm. thk: Halaf Reşîd Nu'mân. Irak: Vizâretu’l-İ'lâm ve’s-Sekâfe, c1: 1977, c2: 1978, c3: 1982.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Fath Muhammed b. Abdulkeîm. El-Milelu ve’n-Nihel. harracehu: Muhammed b. Feth Bedrân. Mısır: Mektebetu’l-Enclû el-Misriyye, 2.baskı, 1375/1956.
• eş-Şerîfu’l-Murtadâ, Alî b. el-Hüseyn. Emâlî el-Murtedâ Ğuraru’l-Fevâ’id ve Dureru’l-Kelâ’id. thk: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Mısır: Dâru İhyâ’i’l-Kutubi’l-Arabiyye İsâ el-Bâbî el-Halebî, 1.baskı, 1373/1954.
• et-Tabarî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Tabarî. thk: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Kâhire: Hecer li’t-Tibâ'e ve’n-Naşr ve’t-Tevzî', 1.baskı, 1422/2001.
• et-Tevhîdî, Ebû Hayyân Alî b. Muhammed. Ahlâku’l-Vezîreyn. thk: Muhammed b. Tavît et-Tancî. Beyrût: Dâru Sâdir, 1412/1992.
• ez-Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtu’l-Meşâhîri ve’l-A'lâm. thk: Ömer Abdusselâm Tedmurî. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1411/1991.
• -------. Mîzânu’l-İ'tidâl fi Nakdi ’r-Ricâl. thk: Alî Muhammed Mu'avvad, Âdil Ahmed Abdulmevcûd ve Abdulfattâh Ebû Sinne. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1.baskı, 1416/1995.
• -------. Siyeru A'lâmi’n-Nubelâ'. thk: Hassân Abdulmannân. Lübnân: Beytu’l-Efkâr ed-Devliyye, 2004.
• ez-Zemahşerî, Cârullâh Ebu’l-Kâsim Mehmûd b. Ömer. El-Mustaksâ fî Emsâli ’l-Arab. İşrâf: Muhammed Abdulmu'îd Hân. Haydarâbâd ed-Deken-Hindistan: Mektebetu Meclisi Dâ’ireti’l-Ma'ârifi’l-'Osmâniyye, 1.baskı, 1381/1962.
• -------. Dîvânu Câri’l-Lâh Ez-Zemahşerî. Şerh: Fâtime Yûsuf el- Hiyemî. Beyrût: Dâru Sâdir, 1429/2008.
• -------. Rebî'u ’l-Abrâr ve Nusûsu ’l-Ahbâr. thk: Abdulemîr Muhennâ. Beyrût: Mu’essesetu’l-A'lamî li’l-Matbû'ât, 1.baskı, 1412/1992.
• -------. Tefsîru’l-Keşşâf. itnâ bih: Halîl Me’mûn Şîhâ. Beyrût: Dâru’l-Ma'rife, 3.baskı, 1430/2009.
• Hâcî Halîfe, Mustafâ b. Abdullah )Kâtib Çelebî(. Kerfu’z-ZunûnAnEsâmi’l-Kutubive’l-Funûn. Beyrût: Dâru İhyâ’i’t-Turâsi’l-Arabî, ty.
• Hârûf, Muhammed Fehd. El-Muyesserufi’l-Kırâ’âti’l-Arba'a 'A.pe. râce'ahu: Muhammed Kureyyim Râcih. Dımaşk-Beyrût: Dâru’l-Kalimi’t-Tayyib, l.baskı, 1420/2000.
• İbnu Abbâd, es-Sâhib. Dîvânu es-Sâhib b. Abbâd. Şerh: İbrahim Şemsuddîn. Beyrût: Mu’essesetu’l-A'lamî li’l-Matbû'ât, l.baskı, 1422/2001.
• İbnu Asâkir, Alî b. el-Hüseyn. Târîhu Medîneti Dımark. thk: Muhibbuddîn Ömer b. Ğarâme el-Amrevî. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1.baskı, 1417/1997.
• İbnu Ebî Ya'lâ, Kâdî Ebu’l-Hüseyn Muhammed. Tabakâtu’l-Hanâbile. thk: Abdurrahman b. Süleyman el-'Useymîn. Riyad: el-Emâne el-'Âmme li’l-İhtifâl bi Murûr Mi'ti Sene alâ Te'sîsi’l-Mamleke, 1419/1999.
• İbnu Ebi’l-'İzz, Kâdî Alî b. Alî ed-Dımaşkî. Şerhu’l-'Akîde et-Tahhâviyye. thk: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî ve Şu'ayb el-Ernâ’ût. Beyrût: Mu'essesetu’r-Risâle, 2.baskı, 1411/1990.
• İbnu Hallikân, Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtu’l-A‘Yân ve Enbâ’u Ebnâ’i’z-Zaman. thk: İhsân Abbâs. Beyrût: Dâru Sâdir, 1968.
• İbnu Hişâm, Cemâluddîn Abdullah b. Yûsuf. Şerhu Şuzûri’z-Zeheb fîMarifeti Kelâmi’l-Arab. İtenâ bih: Muhammed Ebu’l-Fadl Âşûr. Beyrût: Dâru İhyâ’i’t-Turâsi’l-Arabî, 1.baskı, 1422/2001.
• İbnu Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr. El-Kâfiye er-Şâfiye fi’l-İntisâri li’l-Firkati’n-Nâciye. thk: Muhammed b. Abdurrahman el-'Ureyfî vd. Mekke el-Mukerreme: Mu’essesetu Süleyman b. Abdulazîz er-Râcihî el-Hayriyye ve Dâru İlmi’l-Fevâ’id, 1.baskı, 1428.
• İbnu Kesîr, Ebu’l-Fidâ’ İsmâ'îl. El-Bidâye ve ’n-Nihfye. thk: Alî Ebû Zeyd Ebû Zeyd vd. râce'ahu: Abdulkadir el-Ernâ’ût ve Beşşar 'Avvâd Ma'rûf. Dımaşk-Beyrût: Dâru İbnu Kesîr, 1436/2015.
• İbnu Kuteybe, Abdullah b. Muslim ed-Dîneverî. El-İhtilâfu fi’l-Lafzi ve’r-reddi ala’l-Cehmiyyeti ve’l-Murebbihe. Kaddame lehu: Ömer b. Mahmûd Ebû Ömer. Riyad: Dâru’r-Râye, 1.baskı, 1412/1991.
• İbnu Nubâte, Cemâluddîn el-Masrî. Serhu’l-'Uyûn fî Şerhi Risâreti ibni Zeydûn. thk: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kâhire: Dâru’l-Fikr el-Arabî ve Matba'atu’l-Medenî, 1383/1964.
• İbnu Teymiyye, Şeyhu’l-İslâm Ahmed b. Abdulhalîm. El-Cevâbu’s-Sahîh li Men Beddele Dîne’l-Mesîh. thk: Alî b. Hasan Nâsir, Abdulazîz b. İbrahim el-Asker ve Hamdân b. Muhammed el-Hamdân. Riyad: Dâru’l-Âsıme, 2.baskı, 1419/1999.
• İbnu’l-Cehm, Alî. Dîvânu Alî b. el-Cehm. thk: Halîl Merdem Bek. Beyrût: Menşûrât Dâru’l-Âfâk el-Cedîde, 2.baskı, 1400/1980.
• İbnu’l-Esîr, 'İzzuddîn Alî b. Ebi’l-Kerem. El-Kâmilu fi’t-Târîh. thk: Ömer Abdusselâm Tedmurî. Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 2012.
• İbnu’l-Murtadâ, Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtu’l-Mü'tezile. thk: Sûsenneh Dîweld-Wilzar. Beyrût-Wiesbaden: Franz Steiner ve el-Matba'atu’l-Kâsûlikiyye, 1380/1961.
• İslâm Web Sitesi, 12/04/2017: https://cutt.us/g3Pi2. Accessed: 02/11/2021.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu'cemi’l-Mü'eUifîn. Beyrût: Mu’essesetu’r-Risâle, 1.baskı, 1414/1993.
• Nâcî, Hilâl. “Dîvânu en-Nâşi'i’l-Ekber Abdullah b. Muhammed el-Enbârî el-Kısm el-Evvel”. El-Mevred. 11)1(, Bahar 1982: 89-104.
• -------. “Dîvânu en-Nâşi'i’l-Ekber Abdullah b. Muhammed el-Enbârî el-Kısm el-Hâmis”. El-Mevred. 12(1),Bahar 1983: 57-78.
• -------. “Dîvânu en-Nâşi'i’l-Ekber Abdullah b. Muhammed el-Enbârî el-Kısm es-Sânî”. El-Mevred. 11)2(, Yaz 1982: 61-78.
• Şevkî, Celâl. El-'Ulûmu’l-'Akliyyefi’l-Manzûmâti’l-Arabiiye. Kuveyt: Mu’essesetu’l-Kuveyt li’t-Tagaddumi’l-İlmî, 1.baskı, 1990.
• Zeydân, Corcî. Târîhu Âdâbi’l-Luğati’l-Arabiyye. Eşrafe aleyhi: Şevkî Dayf. Kâhire: Dâru’l-Hilâl, ty.
• Zu’r-Rumme, Ğaylân b. 'Ukbe el-'Adevî. Dîvânu Zi’r-Rimme. Şerh: Ebû Nasr el-Bâhilî. thk: Abdulkuddûs Ebû Sâlih. Beyrût: Mu'essesetu’r-Risâle, 3.baskı, 1414/1993.