Arap Edebiyatı Tarihçilerinin Eserlerinde “Edebiyat Tarihi” Kavramı: Kavramın Algılanışının Sınırları ve Dönüşümleri Üzerine

Yıl 2023, Sayı: 42, 485 - 513, 28.04.2023

Çevirmen: İsmail Araz , Çevirmen: Cangül Araz

https://doi.org/10.26650/jos.1228550

Öz

Edebiyat tarihi, kapsamı itibarıyla problemli bir kavram kabul edilmektedir. Edebiyat araştırmalarında nispeten yeni olmasına rağmen kavram, sadece Araplarda değil Batılılarda da terminolojik isimlendirmesinden, konusundan ya da kendisiyle ilintili yöntemlerden ötürü bazı problemleri gündeme getirmiştir. Bilişsel serüveninde birtakım aşamalardan geçen edebiyat tarihi; çeşitli imgeleme düzeylerini, bu düzeylerin fonksiyonunu ve terminolojik açıdan farklılığını yansıtan kavramsal dönüşümler yaşamıştır. Bütün bu dönüşümler, her biri bir diğerinin asıl bileşenlerinden olan tarihin edebiyatla ilişkisini anlamaya dönüktür. Böylece isim tamlamasıyla edebiyat tarihinin, sıfat tamlamasıyla da edebiyat tarihçiliğinin birbirinden ayrılan farklı delaletleri oluşmuştur. Bu süreçlerin tümü Arap kültür dünyası, edebiyat tarihiyle tanışmadan önce gerçekleşmiştir. Bu açıklamalardan hareketle bu çalışma, söz konusu kavramın algılanışının sınırlarını, isim tamlaması (edebiyat tarihi) ile sıfat tamlaması (edebiyat tarihçiliği) formlarında Arap edebiyatı tarihçilerinin eserlerinde yaşadığı dönüşümleri ortaya çıkarmayı, Batı kültüründen Arap dünyasına nasıl intikal ettiğini izah etmeyi, Arap edebiyatı tarihçilerinin bu kavramı nasıl alımladıklarını, Arap ilim sahasına nasıl dâhil ettiklerini ve son olarak söz konusu tarihçilerin Arap merkezli bir perspektifle kavramı anlama boyutlarını açıklamayı amaçlamaktadır. Bunun yanında çalışma, belirleyici yönlerinden hareketle kavramın algılanışının Arap edebiyatı tarihi yazıcılığına yansımalarını ve ilk kullanıldığı alanlardaki kavramsal delaletlerini de açığa çıkarmayı hedeflemektedir. Bu durum ise söz konusu kavramın Batılılardaki ve Arap edebiyatı tarihine dair eser veren müsteşriklerin eserlerindeki köklerinin izini sürmeyi, bunların kavramı nasıl anladıklarını ortaya koymayı, sonrasında da Arap edebiyatı tarihçilerinin eserlerinde kavramın nasıl işlendiğinin araştırılmasını gerektirmiştir. Nitekim bu eserler, çoğunluğu 20. yüzyılın ilk yıllarında kaleme alınan oldukça zengin eserlerdir. Ayrıca meselenin daha iyi anlaşılabilmesi için Arapların kavramla nasıl ve ne zaman tanıştıkları, Arap edebiyatına hangi kanallardan girdiği, hangi alanlarda ortaya çıktığı ve Araplara hangi formda ulaştığı gibi hususların da izahı gerekli olmuştur. Son olarak bu çalışma, Arap edebiyatı tarihçilerinin, kavramı kendilerine ulaştıkları formda mı kullandıklarını yoksa ret mi ettiklerini ya da güzel veya kötü fark etmeksizin başka bir forma dönüştürüp dönüştürmediklerini ortaya koymayı hedeflemektedir

Anahtar Kelimeler

Kavram, Farkındalık, Edebiyat Tarihi, Edebiyat Tarihçiliği, Literatür, Arap Edebiyatı Tarihçileri

مفهوم "تاريخ الأدب" في مدونة مؤرخي الأدب العربي: حدود الوعي بالمفهوم وتحولاته

Öz

Anahtar Kelimeler

المفهوم, تاريخ الأدب, التاريخ الأدبي, مدونة, مؤرخو الأدب العربي

The Concept of the History of Literature in the Works of Arab Literary Historians: On the Limits and Transformations of the Concept’s Perception

Öz

The concept of the history of literature is regarded as problematic. Despite being a relatively modern concept in literary studies not only among Arabs but also in the West, this concept evokes a number of problematic issues that have manifested regarding the terms that are used to designate it, as well as its subject and methodologies. While being developed, the concept of the history of literature has passed through several stages and conceptual changes that testify to the different levels of conceptualization, applications, and variations in the terms used to designate it. All these were based on an understanding of the relation between history and literature that necessitates each one to be an essential component of the other. As a result, the terms of history of literature with its ‘ithafa construct and of literary history with its descriptive construct have assumed meanings that differ from one another in many ways. All these developments took place before the concept was introduced into modern Arab literary culture. This paper aims to explore the limitations of awareness surrounding this concept and its developments in both its ‘ithafa construct as the history of literature as well as its descriptive construct as literary history in the works of historians of Arabic literature by discovering the ways in which this concept entered modern Arab culture and how the historians of Arabic literature received it, as well as how they incorporated it in the context of specialized discussions on Arabic. In addition, this paper will highlight the lack of awareness that historians of Arabic Literature had regarding the form this concept had from the Western perspective. The paper also deals with the repercussions their lack of awareness had on the methods that were used to chronicle Arabic literature based on exploring the concept’s characteristics and the explications of its conceptual semantics as occurred in its original environment. This calls for tracing its origin in the Western and Orientalist studies that chronicled Arabic literature and attempting to discover how they understood the concept. Next this article will trace this concept in the very large, rich, wide, and diverse body of data on modern Arab works, of which a large portion had materialized during the first decade of the 20th century. Moreover, the paper aims to investigate the ways in which Arab students of literature had been introduced to the concept, as well as the time period, channels, environments, and forms in which the concept had first been introduced and whether Arabs had used, rejected, or altered the concept, for better or for worse.

Anahtar Kelimeler

Concept, Awareness, History of Literature, Literary History, Historians of Arabic Literature

Kaynakça

• el-‘Adl, Hasan Tevfîk. Târîhu âdâbi’l-lugati’l-Arabiyye. Hazırlayan Velîd Mahmûd Hâlis. Amman: Dâru Üsâme li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2002.
• ‘Allûş, Saîd. Mükevvinâti’l-edebi’l-mukâren fi’l-‘âlemi’l-Arabî. Beyrut: eş-Şeriketü’l-‘Âlemiyye li’l-Kitâb, 1987. el-Alî, Adnân Ubeyd. el-Edebü’l-Arabî beyne’d-delâle ve’t-târîh. Hazırlayan Sâmir Emîn. Dâru Zâhir, t.y.
• Blachere, Régis. Târîhü’l-edebi’l-Arabî. Hazırlayan İbrahim el-Keylânî. Tunus: Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1986.
• Brockelmann, Carl. Târîhü’l-edebi’l-Arabî. Hazırlayan Abdülhalîm en-Neccâr. 6 cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, t.y.
• Bû Hasan, Ahmed. el-Arab ve târîhü’l-edeb: numûzec kitâbi’l-Egânî. Kazablanka: Dâru Toubkal li’n-Neşr, 2003. Dervîş, Muhammed Hasan. Târîhü’l-edebi’l-Arabî fi’l-Câhiliyye ve sadri’l-İslâm. Mektebetü’l-Külliyât el- Ezheriyye, 1974.
• Diyâb, Muhammed Bek. Târîhu edebi’l-lugati’l-Arabiyye. Mısır: Matbaatü’t-Terakkî, 2. Bs., 1900.
• Ebû Haşeb, İbrahim Ali. Târîhü’l-edebi’l-Arabî fi’l-‘asri’l-hâzir. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyye el-Âmme li’l-Kitâb, 1987.
• el-Fâhûrî, Hannâ. el-Câmi‘ fî târîhi’l-edebi’l-Arabî (el-edebi’l-hadîs). Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1986.
• Faysal, Şükrî. Menâhicü’d-dirâseti’l-edebiyye: arz ve nakd ve tahlîl. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 5. Bs., 1982. Ferrûh, Ömer. Târîhü’l-edebi’l-Arabî. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Bs., 1981.
• Hilâl, Muhammed Guneymî. el-Edebü’l-mukâren. Beyrut: Dâru’l-‘Avde, 3. Bs., 1983.
• Hüseyin, Tâhâ. Tecdîdü zikrâ Ebi’l-Alâ el-Maarrî. Mısır: Matbaatü’l-Maârif ve Mektebetühâ bi-Mısr, 3. Bs., 1937. Hüseyin, Tâhâ. Fi’l-edebi’l-Câhilî. Kahire: Dâru’l-Maârif, 19. Bs., 2011.
• el-Kaysî, Nûrî vd. Târîhü’l-edebi’l-Arabî kable’l-İslâm. Bağdat: Neşru Dâri’l-Hürriyye li’t-Tibâa, 1979.
• Miftâh, Muhammed ve Ahmed Bû Hasan. Kitâbetü’t-tevârîh. Ribat: Menşûrât Külliyeti’l-Âdâb ve’l-‘Ulûmi’l- İnsâniyye, 1999.
• Miftâh, Muhammed ve Ahmed Bû Hasan. İntikâlü’n-nazariyyât ve’l-mefâhîm. Rabat: Menşûrât Külliyeti’l- Âdâb ve’l-‘Ulûmi’l-İnsâniyye (Sempozyum Serisi), No: 76.
• Moisan, Clément. Ma’t-târîhü’l-edebî?, Çev. Hasan et-Tâlib. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Cedîd el-Müttehide, 2010.
• Nallino, Carlo. Târîhü’l-âdâbi’l-Arabiyye mine’l-Câhiliyye hattâ ‘asri Benî Ümeyye. Sunuş. Tâhâ Hüseyin. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1970.
• Nâsıf, Hıfnî Bek. Târîhü’l-edeb ev hayâtü’l-lugati’l-Arabiyye. Kahire: Matbaatü Câmiatü’l-Ezher, 2. Bs., 1958. er-Râfiî, Mustafa Sâdık. Târîhu âdâbi’l-Arab. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâb el-Arabî, 4. Bs., 1974.
• es-Sekkût, Hamdî. A‘lâmü’l-edebi’l-mu‘âsir fî Mısr. 3 cilt. Kahire: el-Câmiatü’l-Amerikiyye, 1975. es-Semâvî, Ahmed. Makâlât fi’t-târîhi’l-edebî. Safakes: Matbaatü et-Tesfîri’l-Fennî, 2003.
• es-Sibâ‘î, Beyyûmî. Târîhü’l-edebi’l-Arabî. 3 cilt. Kahire: Mektebetü Ancelo el-Mısrıyye, 2. Bs., 1959.
• eş-Şâzilî, Muhammed Abdüsselâm. el-Üsüsü’n-nazariyye fî menâhici’l-bahsi’l-edebî el-hadîs. Kahire: el- Hey’etü’l-Mısriyye el-‘Âmme li’l-Kitâb, 2. Bs., 2009.
• Şeyho, Lûvis. Târîhü’l-âdâb el-Arabiyye. Beyrut: Menşûrât Dâri’l-Meşrik, 2. Bs., 1991.
• et-Tâlib, Hasan. Mefhûmü’t-târîhi’l-edebî: mecâlâti’t-tevessü‘ ve âfâki’t-tecdîd. Dâru Ebî Rakrâk li’t-Tibâ‘a ve’n-Neşr, Ribât: 2008.
• el-Urevî, Abdullah. Mefhûmü’l-Îdiyûlucyâ. Beyrut: Merkezü’s-Sekâfî el-Arabî, 1980.
• el-Vâd, Hüseyin. Fî Târîhi’l-edeb: mefâhîm ve menâhic. el-Müessesetü’l-Arabiyye li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2. Bs., 1993.
• el-Vâd, Hüseyin. Nazar fi’ş-şi‘ri’l-kadîm. İsdâr Kürsî ed-Doktôr Abdilazîz el-Mâni‘ li-Dirâsâti’l-Lugati’l- Arabiyye ve Âdâbihâ, 1431/2009.
• Zeydân, Corcî. Târîhu âdâbi’l-lugati’l-Arabiyye. Hazırlayan Şevkî Dayf. 4 cilt. Kahire: Dâru’l-Hilâl, 1957. ez-Zeyyât, Ahmed Hasan. Târîhü’l-edebi’l-Arabî. Kahire: Nahdatü Mısr, 25. Bs., t.y.
• ez-Zeyyât, Ahmed Hasan. Fî Usûli’l-edeb (muhâdarât ve makâlât fi’l-edebi’l-Arabî). Cidde: Tevzî‘ Şeriketü el-Hazendâr, t.y.
• ez-Ziriklî, Hayrüddîn. el-A‘lâm. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 12. Bs., 1997.