Göktürk Devri Küpeleri (VI.-IX. Yüzyıllar)

Yıl 2017, Sayı: 26, 43 - 67, 19.02.2017

J. Özlem Oktay Çerezci

Öz

Göktürk Devri’nde takı olarak en çok küpelerle karşılaşılmaktadır. Bununla birlikte sözü edilen küpelerin detaylı çalışmasına ihtiyaç vardır. Bu nedenden dolayı Göktürk Devri takıları içinde ayrıcalıklı yere sahip küpelerin süsleme, form özelliklerine değinilerek tanıtılması amaçlanmıştır. Bu çerçevede sadece arkeolojik malzeme olarak ele geçen küpelere değinilmemiş ama aynı zamanda taş heykeller, duvar resimleri, vb.nde tasvir edilen figürlerin küpelerine karşılaştırmalı olarak yaklaşılmıştır.

Göktürk Devri’nde küpe takma, gerek kadınlar gerekse erkekler arasında oldukça yaygın bir gelenektir. Bunu, sadece mezarlarda arkeolojik malzeme olarak ele geçen küpelerden değil ama aynı zamanda taş heykeller, duvar resimlerinde, vb.de, özellikle savaşçı erkeklerin tasvirinde karşılaştığımız örnekler desteklemektedir. Bu küpeler halka form dışında çoğunlukla küre ya da damla şeklinde pandantiflere sahip biçimde karşımıza çıkmaktadırlar. Konumuzu oluşturan Göktürk Devri küpelerinin çalışılmasındaki amaç, Moğolistan, Hakasya, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Minusinsk Havzası ve Altaylar başta olmak üzere Göktürk Devrinde oldukça geniş bir coğrafyada görülen bu küpelerin düşüncemize göre Göktürk sanatı için önemli bir zincir halkasını oluşturmasıdır.

Göktürk Devri küpeleri incelenirken bir takım gruplandırma ve sınıflandırma yapılmıştır. Bir takım araştırmacılar küpeleri şu şekilde iki gruba ayırmıştır: imitasyon boncuklu ve boncuksuz. Bazı araştırmacılar ise ana grup olarak küpelerin üretildiği madeni temel almışlardır. Bizim yaptığımız gruplandırmada; küpenin formu ve pandantifi göz önüne alınmıştır, tip ise pandantifinin ve boncuğun özelliklerine göre ayrılmıştır. Bu bağlamda yedi grup ve on bir tip tespit edilmiştir. Gruplandırma kısaca şu şekildedir:

Grup I. Uzun Pandantifli Küpe; Grup II. Kısa Pandantifli Küpeler; Grup III. Sadece telin daire formunda kıvrılması ile oluşturulmuş küpeler; Grup IV. Pandantifsiz Küpeler (Pandantifi Kayıp Küpeler); Grup V. Lir Görünümlü Küpeler; Grup VI. Figürlü Küpeler; Grup VII. “S” Görünümlü Küpeler. Bu noktada değinmekte fayda vardır ki; çalışmamızı daha iyi ifade etmek için tablo ve fotoğraf gibi görsel malzemelere yer verilmiştir.

Göktürkler’e ait küpeler altın, gümüş ve tunçtan üretilmiştir. Son yıllarda yapılan araştırmalar sayesinde Ortaçağ’da küpelerin bir kısmının bakırçinko alaşımı ve kalayın karıştırılmasıyla meydana getirildiğini belirtmek mümkündür. Kadınlara ait mezarlarda daha çok gümüş ve tunçtan yapılmış küpelere rastlanmaktadır. Bunlar genellikle döküm tekniğinde üretilmişlerdir, uçlarından çoğu zaman yuvarlak bir pandantif sallanmaktadır; bazen de uçlarında cam hamurundan yapılmış süsler görmek mümkündür. Kadın mezarlarından ele geçen küpeler genellikle çift olarak bulunmuştur. Bununla birlikte bazen küpe çiftleri farklılık göstermektedir, örneğin bunlardan biri çubuk-pandantifli ve zarif olabilirken diğeri pandantifsiz olarak karşımıza çıkmaktadır.

Erkek mezarlarından elde edilen küpeler, aşağıda değineceğimiz üzere, çoğunlukla Göktürk Devri taş heykellerde ve duvar resimlerinde tasvir edilen küpe formlarına benzemektedir; genelde bunların uçlarından yuvarlak bir pandantif sallanmaktadır. 

Dikkati çeken bir nokta Göktürk Devri’ne ait in-situ olarak bulanan takıların, sadece tek amaçlı yani süslenme için kullanılmamış olması, bir takım sembolik anlamlar taşımalarıdır. Göktürk erkekleri tarafından da kullanılan küpeler sosyal statünün sembolüdür; savaşçı erkekler tarafından takılanlar cesaret ve yiğitlik kavramları ile birlikte düşünülmelidirler.

Anahtar Kelimeler

Göktürk Devri, Göktürk Maden Sanatı, takı, küpe, Orta Asya, İç Asya

Earings of Ancient Turks (VI-IXth Centuries)

Öz

In Gokturk Period (Ancient Turks) among jewellery, the earrings were

the most popular ones. However, these earrings need to be studied in details.

In this respect the aim of this study is to give information about these

earrings, which have a very important place among Gokturk Period jewellery,

from the point of their form, type and adornment. Within this context

not only are mentioned the earrings which were derieved as archaeological

material but also their representations of figures on frecoes, stone statues,

etc. are tried to be dealed.

Wearing earrings were common tradition among both men and women

in Gokturk Period (Ancient Turks). Evidences of this tradition can be found

not only as earrings among archaeological findings at graves, but can be

also found on especially male warrior representations on wall paintings,

stone statues and etc. These earrings can be in the round form and except

from these, some of them can have spherical or drop shaped pendants. The

aim of our study is to take attention on these earrings, which were spread

on a vast areas such as Mongolia, Hakasia, Russia, Kazahstan, Kirgizistan,

Minusinsk Basin, Altai and etc., for they complete an important chain ring

of art of Ancient Turks.

Considering the exclusive status of these earrings among Gokturk Period

(Ancient Turks) art, a study for classification was tried to be prepared.

During this classification, form and pendant of the earrings are considered,

while the type was determined according to properties of beads and pendants.

In this respect seven group and eleven type were identified. The

grouping is as following:

Group I. Earrings with long pendant; Group II. Earrings with short pendant;

Group III. Ring shaped Earrings; Group IV. Earrings without pendants

(Earrings that lost their pendants); Group V; Lyre shaped Earrings;

Group VI. Figured Earrings; Group VII. “S” Shaped Earrings. At this

point, it is useful to indicate that to express our study better, we prepared

some tables.

The earrings of Gokturk Period mostly made of gold, silver or bronze.

Due to the last investigations, it is possible to say that some of the earrings

were made of gunmetal in Middle Ages. In the woman graves, mostly silver

or bronze earrings were derieved. Generally these were manufactured

by casting and they have bead pendants; sometimes these pendants have

frit adornement. The earrings which were derieved from woman graves,

usually found in pairs however these pairs can be different from each other.

For example, while one of them can be much more elegant and have

stem-pendant the other can be without pendant.

The earrings which were found from man graves and have bead pendants,

generally look like the representations of earrings on stone statues

and wall paintings of Gokturk Period.

It is important to mark that these earrings which were found in-situ,

except from their funcitonal mission, carry some symbolical meannings.

For example, they show the status of their owner; warriors earrings must

be deal with the courage and faith.

Anahtar Kelimeler

Gokturk Period (Ancient Turks), Gokturk metalwork, jewelry, earring, Central Asia, Inner Asia

Kaynakça

• Arslanova, F. H., “Pogrebeniya Tyurkskogo Vremeni v Vostoçnom Kazahstane”, Kul’tura Drevnih Skotovolov i Zemledel’tsev Kazakhstana, Almaata 1969, s.43-57.
• Avşar, Lale, “Türk Takılarında Umay İnancının İzleri ve Avrasya Kökleri”, İDİL Sanat ve Dil Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Kış 2012, s.1-24.
• Balint, Csanat, “VI.-VIII. Yüzyıllarda İç Asya ve Orta Asya’daki Türk Tipi Arkeoloji Anıtları”, Türk Kültürü Araştırmaları, 24, 1, 1986, s.7-32.
• Bayar, Dovdoi, “Eski Türk Anıtları ve Taş Heykelleri”, Cengiz Han ve Mirasçıları Büyük Moğol İmparatorluğu, ed. Samih Rıfat, Sakıp Sabancı Müzesi, İstanbul 2006.
• Borodovskiy, Andrei, “Metal Makeup of the Old Turkic Silver Ware of Southern Siberia”, 3. Uluslararası Avrasya Arkeoloji Kongresi, Avrasya’da Türklerin Etno-Kültür Tarihi. ICEA 2011 Demirci Bildiriler, ed. Semih Güneri, Anadolu Avrasya Enstitüsü, Bilim Ofset, İzmir 2012, s.288-295.
• Brikina, G. A., Karabulak, Akademiya Nauk SSSR Ordena Trudovogo Krasnogo Znameni İnstitut Arheologii, Moskova 1974.
• Dlujnevskaya, G. V., “Kudırge Kayası” Eski Türklerdeki Umay Tasvirleri Sorununa Bir Bakış”, çev. Muvaffak Duranlı, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, I, Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova-İzmir 1996 s.235-240.