Türk-İslam Kubbelerinde Çarkıfelek Formları

Yıl 2021, Sayı: 30, 29 - 80, 30.06.2021

Alper Altın

Öz

Kadim bir geçmişi olan çarkıfelek (fırıldak) sembolü dünyanın ve evrenin devinimini, kaderi, sonsuzluğu ve ölümsüzlüğü simgelemektedir. El sanatları ve mimari plastik süslemelerde görülen çarkıfelek motifi, kubbelerde de kullanılmıştır. Bu çalışmada Türk-İslam yapılarında karşımıza çıkan çarkıfelek süslemeli kubbeler ele alınmıştır. Çeşitli coğrafyalarda bulunan otuz dokuz adet çarkıfelek süslemeli kubbe, sanat tarihi açısından değerlendirilmiştir. Bizim saptayamadığımız veya günümüze gelememiş örneklerin olabileceği düşünülürse bu sayının daha da fazla olduğu belirtilebilir. Örneklerden on yedisi İran’da, ikisi Mısır’da, biri Özbekistan’da, biri Bulgaristan’da geriye kalan kısmı ise Türkiye sınırları içerisinde yer almaktadır. Bunlardan en erken tarihlisi 11-12. yüzyıla kadar gitmektedir. Tespit ettiğimiz ilk örnek İran coğrafyasında yer almaktadır. Çarkıfelek süslemeli kubbe Türklerle birlikte Mısır, Türkiye ve Balkan coğrafyasına taşınmıştır. Konu kapsamındaki çarkıfelek süslemeli kubbeler, yazılı ve görsel kaynaklar taranarak tespit edilmiş ve belirlenen örneklerin çizimleri fotoğraflar üzerinden yapılmıştır. Çarkıfelek formlu kubbeler kronolojik olarak katalog halinde tanıtılmıştır. Çarkıfelek sembolünün mekanı örten yarım küre biçimli üst örtülerde kullanılmasının ikonografik anlamları irdelenmiştir. Türk-İslam sanatı içerisindeki yeri ve önemi üzerinde durularak genel bir değerlendirilmeye gidilmiştir. Çarkıfelek süslemeli kubbelerin başka mimarilerde görülen örneklerine değinilmiş, sadece geçmişteki yapılarda değil yakın dönemdeki yapılarda da kullanıldığı saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Mimarisi, Türk-İslam Sanatı, Süsleme, Çarkıfelek, Kubbe

Wheel of Fortune Forms in Turkish–Islamic Domes

Öz

The symbol of the wheel of fortune (pinwheel) has an ancient past and symbolizes the movement of the world and the universe, destiny, eternity, and immortality. The wheel of fortune motif, which is seen in handicrafts and architectural plastic decoration, has also been used in domes. This study discusses the domes decorated with the wheel of fortune that we encounter in Turkish–Islamic structures. Thirty-nine domes which are decorated with the wheel of fortune in various locations were evaluated in terms of art history. Considering that some examples have not survived or we could not trace them, we can safely say that this number is probably even greater. Seventeen of the examples are in Iran, two in Egypt, one in Uzbekistan, and one in Bulgaria, whereas the remaining examples are located within the borders of Turkey. The earliest of these dates back to the 11th–12th centuries. The first example we identified is located in Iran. Domes with a pinwheel ornament together had brought to Egypt, Turkey, and the Balkans by Turks. Domes decorated with a wheel of fortune within the scope of the subject were determined by scanning written and visual resources, and drawings of the identified examples were made from photographs. The wheel of fortune decorated domes were cataloged chronologically. Some special meanings, such as iconographic meanings of the use of the wheel of fortune symbol on the hemispherical top covering the space, were discussed. A general evaluation has been made by emphasizing the symbol’s place and importance in Turkish–Islamic art. Examples of domes decorated with the wheel of fortune, seen in other architectures, are presented. It was noted that the symbol is used not only in historic buildings but also in recent buildings.

Anahtar Kelimeler

Turkish–Islamic Architecture, Turkish-Islamic Art, Ornament, Wheel of Fortune, Dome

Kaynakça

• Adıbelli, Ramazan, Mircea Eliade ve Din Mircea Eliade’nin Din Bilimi Çalışmalarının Metodolojik Açısından Değerlendirilmesi, İstanbul, 2011.
• Akçıl, N. Çiçek, “Rüstem Paşa Kervansarayı”, DİA, C.35, İstanbul, 2008, s. 290-291.
• Altın, Alper, “Türk-İslam Sanatı Geometrik Süslemesinde Ali İsminin Üç Kollu Çarka Uyarlanması”, Akademik Hassasiyetler, Sanat Tarihi Özel Sayısı, Ankara, 2019, s. 23-54.
• Altın, Alper, Anadolu Selçuklu Mimarisindeki Geometrik Süslemelerde Restorasyon Hataları, Konya, 2020.
• Arık, M. Oluş, “Malatya Ulu Camiinin Asli Planı ve Tarihi Hakkında”, Vakıflar Dergisi, S.8, Ankara, 1969, s. 141-145.
• Arslan, Muhammet, Anadolu’da Selçuklu Çağı Cami ve Mescit Mimarisi (Plan-Mimari-Süsleme), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, 2016.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, C.IV, İstanbul, 2000.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451), İstanbul, 1989.
• Beheshti, Oksana, Travel Guide to Esfahan, Kashan More, Tahran, 2003.
• Behrens-Abouseif, Doris, Islamic Architecture in Cairo an Introduction, Leiden, 1998.
• Bruce Mitford, Miranda, The Illustrated Book of Signs & Symbols, New York, 1996.
• Burckhardt, Titus, “İslam San’atının Esasları”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, C.18, S.1, İstanbul, 1989, s. 46-63.
• Burckhardt, Titus, Doğu’da ve Batı’da Kutsal Sanat, Çev. Tahir Uluç, İstanbul, 2017.
• Cipriani, Barbara, Development of Construction Techniques in the Mamluk Domes of Cairo, Venezia Üniversitesi Mimarlık Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Venedik, 2005.
• Cooper, J. C., “Triquetra/Triskele/Fylfot”, An Illustrated Encyclopaedia of Traditional Symbols, London, 1987, s. 181-182.
• Cooper, J. C., “Wheel”, An Illustrated Encyclopaedia of Traditional Symbols, London, 1987, s. 191.
• Çaycı, Ahmet, “Zaman ve Sanat Bağlamında Çark-ı Felek Motifi”, Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu Bildiriler Kitabı, C.II, İstanbul, 2016, s. 299-305.
• Çaycı, Ahmet, Anadolu Selçuklu Sanatında Gezegen ve Burç Tasvirleri, Konya, 2019.
• Çaycı, Ahmet, İslam Mimarisinde Anlam ve Sembol, Konya, 2017.
• Çetin, Yusuf, “Türk-İslam Bezeme Sanatında Gamalı Haç (Svastika) ile Çarkıfelek Motiflerinin Köken ve İkonografik Anlamları Üzerine Bir Değerlendirme”, Social Sciences Studies Journal, C.3/8, İstanbul, 2017, s. 353-365.
• Daş, Ertan, “Mezar Taşlarında Svastika ve Çarkıfelek Sembollerinin Kökeni ve Anlamı”, 1. Uluslararası Türk-İslam Mezar Taşları Kongresi Bildiriler Kitabı, Aydın, 2018, s. 199-206.
• De Boer, T. J., “Nur”, İA, C.9, İstanbul, 1964, s. 352-355.
• Demiriz, Yıldız, İslam Sanatında Geometrik Süsleme, İstanbul, 2004.
• Diyarbekirli, Nejat, Hun Sanatı, İstanbul, 1972.
• Duman, Mehmet Akif, “Şans Tanrıçası Fortuna’nın Tekerleği ile “Kader” İnancının Bir Unsuru Olarak “Çark-ı Felek”, Özne Felsefe ve Bilim Yazıları 21. Kitap - Felsefi Bir Sorun Olarak İnanma, Konya, 2015, s. 163-192.
• Eberhard, Wolfram, Çin Simgeleri Sözlüğü, Çev. Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereket, İstanbul, 2000.
• Ehteshami, Azin-Soltaninejad, Mehdi, “An Introduction to Architecture of Nasir Al-Mulk Mosque”, World Journal of Engineering and Technology, S.7, Bhandara, 2019, s. 652-675.
• Eliade, Mircea, Dinler Tarihine Giriş, Çev. Lale Arslan, İstanbul, 2003.
• Eravşar, Osman- Karpuz, Haşim Büyük Selçuklu Mirası Mimari, C.1, İstanbul, 2013.
• Eravşar, Osman- Karpuz, Haşim Büyük Selçuklu Mirası Mimari, C.2, İstanbul, 2013.
• Erdoğan, İsmail, “Bazı İslam Düşünürlerine Göre Zamanın Kıdemi Meselesi”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.2, Elâzığ, 1997, s. 51-61.
• Erken, Sabih, “Edirne Hamamları”, Vakıflar Dergisi, S.10, Ankara, 2006, s. 403-419.
• Ertuğrul, Selda, “Îsâ Bey Camii”, DİA, C.22, İstanbul, 2000, s. 476-478.
• Esin, Emel, “"Kün-Ay" (Ay-Yıldız Motifinin Proto-Türk Devirden Hakanlılara Kadar İkonografisi)”, VII. Türk Tarih Kongresi, C.I, Ankara, 1972, s. 313-359.
• Esin, Emel, Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul, 2001.
• Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.IX, İstanbul, 2005.
• Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesi ile Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz. Seyit Ali Kahraman, C.10/1, İstanbul, 2011.
• Eyice, Semavi, “Bayezıt II Cami ve Külliyesi”, DİA, C.6, İstanbul, 1992, s. 42-45.
• Eyice, Semavi, “Bayezid Paşa Camii”, DİA, C.5, İstanbul, 1992, s. 243-244.
• Eyice, Semavi, “İsmail Bey Hamamı”, DİA, C.23, İstanbul, 2001, s. 86-87.
• Feridüddin Attar, Esrarname, Çev. Mehmet Kanar, 2013.
• Gabriel, Albert, Monuments Turcs D’anatolie, C.II, Paris, 1934.
• Gabriel, Albert, Voyages Archeologiques Dans la Turquie Orientale, Paris, 1940.
• Guenon, Rene, Alemin Hükümdarı Dinlerde Merkez Sembolizmi, Çev. İsmail Taşpınar, İstanbul, 2014.
• Gümüştekin, Nuray, “Anadolu ve Diğer Kültürlerde İşaret ve Simgelerde Anlam”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.14, S.11, Balıkesir, 2011, s. 103-117.
• Gündüz, Filiz, “Mahmud Paşa Külliyesi”, DİA, C.27, Ankara, 2003, s. 380-381.
• Hasol, Doğan, “Kubbe”, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul, 1998, s. 280.
• Hutt, Anthony-Harrow, Leonard, Islamic Architecture Iran, C.2, Ipswich, 1978.
• İbn-i Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name), C.I, Çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 1996.
• Jaffe, Aniela, “Görsel Sanatlarda Sembol”, İnsan ve Sembolleri, Çev. Ali Nahit Babaoğlu, İstanbul, 2019, s. 230-271.
• Kanar, Mehmet, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, 2009.
• Karamağaralı, Beyhan, “İçiçe Daire Motiflerinin Mahiyeti Hakkında”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, Ankara, 1993, s. 249-270.
• Karamağaralı, Beyhan, Ahlat Mezar Taşları, Ankara, 1992.
• Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk, C.II, Çev. Besim Atalay, Ankara, 1985.
• Keklik, Can, Bursa, Erken Dönem Osmanlı Hamamları, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1996.
• Keyani, Muhammed Yusuf, İslam Dönemi İran Mimarisi, Ankara, 2018.
• Koç, Turan, İslam Estetiği, İstanbul, 2009.
• Kuban, Doğan, “Edirne’de Bazı İkinci Murat Çağı Hamamları Mukarnas Bezemeleri Üzerine Notlar”, Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı'ya Armağan, Ankara, 1976, s. 447-460.
• Kuban, Doğan, “Kubbe”, Mimarlık Kavramları, İstanbul, 2002, s. 45-46.
• Kula Say, Seda, Erken Dönem Osmanlı Hamamlarında Eğrisel Örtüye Geçiş Sistemleri, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007.
• Macleod, Mayhew, Decouverte Ouzbekistan Samarcande, Boukhara, Khiva, Cenevre, 2019.
• Nasr, Seyyid Hüseyin, İslam Sanatı ve Maneviyatı, Çev, Ahmet Demirhan, İstanbul, 2017.
• Nasr, Seyyid Hüseyin, Three Muslim Sages, New York, 1969.
• Nicholson, Reynold A., İslam Sufileri, Çev. Mehmet Dağ, vd., İstanbul, 1978.
• Nizamüddin Şami, Zafername, Çev. Necati Lugal, Ankara, 1987.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, C.II, Ankara, 1995.
• Ögel, Semra, “Osmanlı Camii ve Birlik Kavramı”, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Ankara, 2014, s. 509-513. Ögel, Semra, Anadolu Selçuklu Sanatı Üzerine Görüşler, İstanbul, 1986.
• Ögel, Semra, Anadolu’nun Selçuklu Çehresi, İstanbul, 1994.
• Özer, Mustafa- Dündar, Mesut, “Edirne Sarayı Kum Kasrı Hamamı ve Aşçılar Hamamı”, Akdeniz Sanat Dergisi, S.19, Antalya, 2019, s. 571-584.
• Peker, Ali Uzay, “Türklerin Evrensel Hükümdarlığının İran’da Sanat ve Mimariye Getirdiği Açılımlar”, Denge Dergisi, S.1, Ankara, 2016, s. 39-64.
• Rawlinson, George, The Seventh Great Oriental Monarchy or the Geography, History, and Antiquities of the Sassanian or New Persian Empire, C.II, New York, 1882.
• Schroeder, Eric, “The Seljuk Period”, A Survey of Persian Art from Prehistoric Times to Present, C.3, New York, 1967, s. 981-1045.
• Soyaker, Sevgi, “Bergama’da Türk Hamamları”, Bergama Belleten, S.2, İzmir, 1992, s. 27-34.
• Sözen, Metin, Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri, İstanbul, 1970.
• Sutton, Daud, Islamic Design a Genius for Geometry, Bloomsbury, 2007.
• Şaman Doğan, Nermin, “Oklu Çakır/Oklu Çark/Gök Çığrısı: Selçuklu Süslemesinde Bir Motif”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, C.I, Konya, 2001, s. 243-249.
• Şehitoğlu, Elif, Bursa Hamamları, İstanbul, 2008.
• Şimşir, Zekeriya-Yavuzyılmaz, Ahmet, “Yeni Bulunan Bir Selçuklu Kitabesi: İç Karaarslan Mescidi Kitabesi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Fuat Sezgin Özel Sayısı, Konya 2019, s. 91-103.
• Tuncer, Orhan Cezmi, Anadolu Kümbetleri 2 Beylikler ve Osmanlı Dönemi, Ankara, 1991.
• Williams, Caroline, Islamic Monuments in Cairo the Practical Guide, Cairo, 2008.
• Yazar, Sevtap, “Yunus Emre ve Tasavvuf”, http://web.deu.edu.tr/ilyas/edebiyat/yunusvetasavvuf.htm#_edn1 Erişim Tarihi: 20.12.2020
• Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig Tıpkıbasım I Viyana Nüshası, İstanbul, 1942.
• https://en.wikipedia.org/wiki/Sa%27d_al-Saltaneh_Caravanserai Erişim Tarihi: 25.11.2020
• https://archnet.org/sites/18620 Erişim Tarihi: 01.12.2020
• https://www.islamichistoryandtravel.com/sultan-amir-ahmad-hammam-bath-house-kashan/ Erişim Tarihi: 16.11.2020