Traces of Kiosk Masjid Tradition in Edirne Rustem Pasha Caravanserai

Yıl 2023, Sayı: 32, 35 - 59, 26.06.2023

N.çiçek Akçıl Harmankaya

https://doi.org/10.26650/sty.2023.1220409

Öz

The Rüstem Pasha Caravanserai in Edirne and its kiosk masjid have an important place among the Ottoman period staging-post structures, with the kiosk masjid constituting the subject of this study. Rüstem Pasha Caravanserai is located in Edirne’s city center and was built by Mimar Sinan in 1560-61 by order of the Grand Vizier Rüstem Pasha. The building consists of two parts, with a large courtyard and a small courtyard, and is considered the most advanced example of a twostory caravanserais. The middle of the large courtyard in the caravanserai, was known to have had a kiosk masjid on top of the shadirvan. This kiosk masjid no longer exists, having been destroyed during the Ottoman-Russian War of 1877-1878. The building, has yet to be adequately studied, and a drawing of the building in the Süheyl Ünver archive and dating from 1830 states the building to have belonged to Tosyavizade Rifat Osman and to have had particular importance in its time. The kiosk masjid, whose name encountered in the Rüstem Pasha foundation charter, was also very important an example that had been applied among the caravanserais of the Ottoman period. This study examines the historical and architectural features of the kiosk masjid and its drawing and compares it to examples of similar kiosk masjids in Anatolia. The study also evaluates the place and importance of the kiosk masjid in Mimar Sinan’s architecture. Based on the Rüstem Pasha foundation charter and archive documents, the study starts off by determining that a kiosk masjid had been built in the Rüstem Pasha Caravanserai. After the Anatolian Seljuk caravanserais and the inns of the Early Ottoman period, the tradition of the kiosk masjid was understood to have been continued by Mimar Sinan in the caravanserai architecture of the Ottoman period.

Anahtar Kelimeler

Edırne, Mimar Sinan, Rustem Pasha, Carevansarai, Kiosk meschid

Edirne Rüstem Paşa Kervansarayında Köşk Mescit Geleneğinin İzleri

Öz

Rüstem Paşa Kervansarayı Edirne kent merkezinde yer almakta olup 1560-61 yılında Sadrazam Rüstem Paşa tarafından Mimar Sinan’a yaptırılmıştır. Büyük avlulu ve küçük avlulu olarak iki bölümden oluşan yapı iki katlı kervansarayların en gelişmiş örneği olarak kabul edilmektedir. Kervansarayın büyük avlusu ortasında şadırvan üzerinde bir köşk mescit bulunduğu bilinmektedir. Günümüzde mevcut olmayan bu köşk mescit 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’nda yıkılmıştır. Süheyl Ünver arşivinde Tosyavizade Rifat Osman’a ait olduğu belirtilen 1830 tarihli bir çizimi bulunan yapı dönemi içinde özel bir öneme sahiptir ve daha önce yeterince incelenmemiştir. Rüstem Paşa vakfiyesinde de adına rastladığımız bu köşk mescit, Osmanlı dönemi kervansarayları arasında uygulanan bir örnek olması bakımından da oldukça önemlidir. Bu çalışmada, söz konusu köşk mescit ve çizimi üzerinde durularak tarihi ve mimari özellikleri incelenmiş, Anadolu’daki benzer köşk mescit örnekleri ile karşılaştırılarak bir değerlendirmesi yapılmıştır. Rüstem Paşa vakfiyesi ve arşiv belgelerinden yola çıkarak Rüstem Paşa Kervansarayında bir köşk mescit inşa edildiği tespit edilmiştir. Anadolu Selçuklu kervansarayları ve Erken Osmanlı dönemi hanlarından sonra Osmanlı dönemi kervansaray mimarisinde de Mimar Sinan tarafından köşk mescit geleneğinin devam ettirildiği anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Edirne, Mimar Sinan, Rüstem Paşa, Kervansaray, Köşk Mescit

Kaynakça

• Afyoncu, Erhan.“Rüstem Paşa”. İslam Ansiklopedisi. 35:288-290. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008. google scholar
• Akalın, Şebnem.“Anadolu Selçuklu Kervansaraylarındaki Köşk-Mescitler.” Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/1 (1987): 3-7. google scholar
• Akar, Tuba,“Osmanlı Kentinde Ticari Mekanlar: Bedesten-Han-Arasta-Çarşı Mekanları Literatür Değerlendirmesi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7/13, 2009, 267-292. google scholar
• Akçıl, N. Çiçek. “Rüstem Paşa Kervansarayı-Edirne”. İslam Ansiklopedisi, 35: 290. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008. google scholar
• Alkan, Murat. “Arşiv Belgeleri Işığında Sadrazam Rüstem Paşa’nın Büyükkarıştıran’da ki Mimari Eserleri.” Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 10/19 (2020): 1-34. google scholar
• Alkan, Murat. “Arşiv Belgeleri Işığında Sadrazam Rüstem Paşa’nın Anadolu’daki İmar Faaliyetleri.” Doktora tezi, Sakarya Üniversitesi, 2022. google scholar
• Arslantürk, Hacı Ahmet. “Bir Bürokrat ve Yatırımcı Olarak Kanuni Sultan Süleyman’ın Veziriazamı Rüstem Paşa.” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2011. google scholar
• Aslanapa, Oktay. “Rodos’ta Türk Eserleri.” Türk Kültürü 42/IV 1966 (2003): 531-541. google scholar
• Aslanapa, Oktay. Edirne’de Osmanlı Devri Abideleri. İstanbul: Edirne Valiliği Yayınları, 2013. google scholar
• Aslanapa, Oktay. “Kayseri’de Keykubadiye Köşkleri Kazısı 1964.” Türk Arkeoloji Dergisi, XIII/1 (1964): 19-40. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. “Edirne’de Rüstem Paşa Kervansarayı.” Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni 122 (1952): 9-10. google scholar
• Ahmed Bâdi Efendi. Riyaz-ı Belde-i Edirne 20 Yüzyıla Kadar Osmanlı Edirne’si. Yayına hazırlayan Niyazi Adıgüzel ve Raşit Gündoğdu. 1/1, Edirne: Trakya Üniversitesi, 2014. google scholar
• Ahmed Bâdi Efendi. Riyaz-ı Belde-i Edirne 20 Yüzyıla Kadar Osmanlı Edirne’si. Yayına hazırlayan Niyazi Adıgüzel ve Raşit Gündoğdu. 1/2, Edirne: Trakya Üniversitesi, 2014. google scholar
• Batur, Afife. “Karaköy Mescidi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 4: 456-458. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 2003. google scholar
• Bilar, Ender ve Oral Onur. Edirne Çarşıları ve Yitirilen Tarihi Eserler. İstanbul: Türk Kütüphanecileri Derneği Edirne Şubesi, 1985. google scholar
• Binler, Hayati, Hasan Hüseyin Mayalar ve Utku Musa Suna. Vakıf Abidelerinde İşgal İzleri. Edirne: Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü, 2013. google scholar
• Broilo, A. Federica. “Le Mescit Dei Caravanserragli Urbani Ottomani Di Bursa, Edirne e Cipro: una nuova interpretazione.” Annali Di Ca ’Foscari: Rıvısta Della Facolta Dı Lıngue e Letterature Stranıere, 36 (2005), 81-96. google scholar
• Cantay, Gönül “Kervansaraylar”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri 1, editör Sadi Bayram içinde 369-392. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1977. google scholar
• Cengiz, Hasan Ali. 1752 Edirne Depremi (Zelzele-i Azîme). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2020. google scholar
• Çakırlar, Ertan. “Edirne Rüstem Paşa Kervansarayı.” Rölöve ve Restorasyon Dergisi 1/1 (1974): 129-144. google scholar
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Şadırvanaltı Camii”. İslam Ansiklopedisi. 38: 221-222, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010. google scholar
• Denknalbant, Ayşe. “Anadolu Selçuklu Kervansaray Mescitleri.” Yüksek Lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2004. google scholar
• Diez, Ernst ve Oktay Aslanapa. Türk Sanatı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1955. google scholar
• Eraybat, Gamze Fahriye. “Tarihi Konaklama Yapılarının Doğuşu, Gelişimi ve Günümüzde Çağdaş İşlevle Değerlendirilmesi: Edirne Rüstem Paşa Kervansarayı Örneği.” Trakya Üniversitesi, 2011. google scholar
• Ersoy, Bozkurt. “Osmanlı Şehir-İçi Hanları-Plan Tasarımı ile Cephe ve Malzeme Özellikleri.” Ege Sanat Tarihi VII (1994): 75-97. google scholar
• Güler, Semra. “Bursa Hanlarında Mescidler.” İstem. 18/35 (2020): 17-39. google scholar
• Güran, Ceyhan. Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1978. google scholar
• Güreşsever Cantay, Gönül. Osmanlı Menzil Kervansarayları. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2016. google scholar
• Karakaya, Enis. “İpek Hanı”. İslam Ansiklopedisi, 22: 368-369. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000. google scholar
• Kazancıgil, Ratip. Edirne Şehir Tarihi Kronolojisi (1300-1994). İstanbul: Edirne Valiliği, 1999. google scholar
• Kazancıgil, Ratip. “Aleksandr Zografos’un Edirne Tabloları ve Dr. Rıfat Osman Bey”, Yöre 25-26, (2002): 73-83. google scholar
• Kılcı, Ali. Anadolu Türk Mimarisinde Erken Devir (XIV-XV. Yüzyıl) Baldaken Tarzı Türbeler. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2007. google scholar
• Kuban, Doğan. Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi, 2016. google scholar
• Küçükkaya, Gülçin. “Mimar Sinan Dönemi İstanbul-Belgrad Arası Menzil Yapıları Hakkında Bir Deneme.” Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri 1, editör Sadi Bayram içinde 183-254. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1977. google scholar
• Meriç, Rıfkı Melül. Şehrin Hüznü Edirne’nin Tarihi ve Mimari Eserleri Hakkında, Hazırlayan Fahri Tuna. İstanbul: Edirne Valiliği, 2013. google scholar
• Mıhlayanlar, Esra ve Seyhan Yardımlı. “Edirne’nin Rüstempaşa Kervansarayı ve Çevresinde Hava Kirliğine Bağlı Bozulmalar.” Yöre. 73 (2006): 3-14. google scholar
• Müderrisoğlu, M. Fatih. “Menzil Kavramı ve Osmanlı Devleti’nde Menzil Yerleşimleri”. Türkler Ansiklopedisi, 10: 920-926. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. google scholar
• Onur, Oral. Edirne Türk Tarihi Vesikalarından Kitabeler. İstanbul: Yenilik Basımevi, 1972. google scholar
• Öney, Gönül. “Lefkoşe’de Büyük Han ve Kumarcılar Hanı.” Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi Türk Heyeti Tebliğleri (1971): 271-297. google scholar
• Önge, Yılmaz. “Anadolu Türk Mimarisinde Köşk-Mescit Geleneği.” Önasya 5/52 (1969): 8-10. google scholar
• Önge, Yılmaz. “Mimar Koca Sinan’ın Şadırvanları”, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, hazırlayan Zeki Sönmez İçinde 189-417. İstanbul: Türkiye İş Bankası 1988. google scholar
• Önge, Yılmaz. Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997. google scholar
• Peremeci, Osman Nuri. Edirne Tarihi. Edirne: Bellek Yayınları, 2011. google scholar
• Sönmez, Zeki. Mimar Sinan İle İlgili Tarihi Yazmalara-Belgeler. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, 1988. google scholar
• Tosyavizade Rifat Osman. Edirne Rehnüması (Edirne Şehir Kılavuzu). Çeviren Ratip Kazancıgil, İstanbul: Edirne Valiliği, 2013. google scholar
• Tuncer, O. Cezmi. “Kuşadası Öküz Mehmet Paşa Kervansarayı.” Rölöve ve Restorasyon Dergisi 2 (1975): 123-156. google scholar
• Türkiye Vakıflar Genel Müdürlüğü İnşaat Fen Heyeti. “Rüstempaşa Kervansarayı Turistik Oteli.” Arkitekt XXXIX /38 (1970): 70-75. google scholar
• Yeşilbaş, Evindar. “Diyarbakırda Osmanlı Dönemi Şehir-İçi Hanları.” Belleten LXXXI/286 (2015): 877-011. google scholar
• Ülgen, Ali Saim. Mimar Sinan Yapıları, hazırlayan Filiz Yenişehirlioğlu ve Emre Madran içinde levha:226. Ankara: Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989. google scholar
• Yüksel, İ. Aydın. “Sadrazam Rüstem Paşa’nın Vakıfları.” Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı, 219-281. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1995. google scholar
• Edirne’de, 419 Ada, 2-55 parselde bulunan Rüstem Paşa Kervansarayının Edirne Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulundaki dosyası. google scholar
• Bursa İpek Han, SALT Arşiv, erişim tarihi, 14.08.2022. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/76631, google scholar
• Bursa Koza Han, SALT Arşiv, erişim tarihi, 14.08.2022. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/90461, google scholar