‘üstâd ibni üstâd’: Erken Osmanlı Mimarlığında Babalar ve Oğullar

Yıl 2023, Sayı: 32, 347 - 365, 26.06.2023

Mustafa Çağhan Keskin

https://doi.org/10.26650/sty.2023.1233940

Öz

Modern dönem öncesinde, mimar ve sanatçılar teoriden ziyade pratik uygulamalara dayanan bir deneyimleme süreci ile yetişmekteydi; ‘baba mesleği’ tercihten ziyade çoğu zaman zorunluluktu. Yardımcı iş gücü olarak görülen erkek çocuklar, baba tarafından usta-çırak ilişkisi çerçevesine yetiştirilmekte, mesleki birikim nesilden nesile miras bırakılmaktaydı. Günümüze ulaşan kitabeler ışığında XIV. yüzyıldan itibaren en az üç nesil boyunca Anadolu’nun farklı kentlerinde çeşitli yapıların inşasını üstlenen Suriye kökenli Müşeymeş ailesi fertleri Ali, yeğeni Ebu Bekir ile oğlu Ahmed’in Hassa Mimarlar Ocağı gibi kurumsal bir yapıya bağlı olmaksızın Osmanlı bâniler hizmetinde bulundukları izlenir. XV. yüzyıl sonunda, devlete bağlı kurumsal mimarlık örgütlenmesi altında istihdam edilen mimarlar arasında da Murad Halife ile oğulları Hayreddin, Hızır Bâlî ve İbrahim, Yâkub Şah ile oğlu Hüdâverdi ve Alâüddin Ali [Acem Ali] ile oğlu Hamza gibi baba-oğullar yer alır. II. Bayezid döneminde, devlet eliyle sürdürülen mimarlık faaliyetlerinin Murad Halife ve oğulları ile Yâkub Şah, oğlu ve mesleğinin ilk yıllarında onun ekibinde yer aldığı anlaşılan Alâüddin Ali’den müteşekkil iki temel ekip arasında paylaşıldığı anlaşılır. Bu çalışma, Sinan öncesi Osmanlı mimarlığında, mimarlık pratiğine yön veren babalar ve oğullar, diğer bir deyişle mimar ailelere yönelik bir bakıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Mimarlığı, Müşeymeş Ailesi, Murad Halife, Yâkub Şah, Acem Ali

Fathers and Sons in Early Ottoman Architecture: ‘üstâd ibni üstâd’

Öz

In the early modern period, architects, artists, and craftsman were trained though an experimentation process based on practice rather than a theorical education. Professional training was based on the traditional master-apprentice relationship within an experience-oriented hierarchy. Taking on the father’s profession was often a necessity rather than a choice. Male descendants, being seen as an auxiliary labor force, were raised by the father within the framework of the master-apprentice relationship, and professional knowledge was handed down from generation to generation. According to the existing inscriptions, the Syrian al-Mushaimish family was not affiliated with any private patron or institutional organization such as the Hassa Mimarlar Ocağı, and family members had been coming to Türkiye from Syria since the mid-14th century to provide architectural services for various patrons in different regions. By the end of the 15th century, father and son partnerships such as Murad Halife and his sons Hayreddin, Hızır Bâli, and İbrahim; Yâkub Shah and his son Hüdâverdi; and Alâuddin Ali [Acem Ali] and his son Hamza were seen among the architects employed under the institutional architecture organization affiliated with the realm. This study aims to reveal and discuss the father and son partnerships in early Ottoman architecture.

Anahtar Kelimeler

Ottoman architecture, the Mushaimish family, Murad Halife, Yâkub Şah, Acem Ali

Kaynakça

• Abdî-Zâde Hüseyin Hüsâmeddin (Yaşar). Amasya Tarihi. Yayına hazırlayan Ali Yılmaz-Mehmet Akkuş. I. cilt. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 2007. google scholar
• Afyoncu, Erhan ve Uğur Demir. Turhan Sultan. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016. google scholar
• Afyoncu, Fatma. XVII. Yüzyılda Hassa Mimarlar Ocağı. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 2001. google scholar
• Altan, Kemal. “Klâsik Türk Mimarlarından Esir Ali”, Arkitekt 3/75 (1937): 81-83. google scholar
• Arel, Ayda. “Menteşe Beyliği Mimarisi ve Balat İlyas Bey İmareti: Bir Aidiyet Sorunu”. Balat İlyas Bey Külliyesi Tarih Mimari Restorasyon, hazırlayan M. Baha Tanman ve Leyla Kayhan Elbirlik 55-86. İstanbul: DAI, 2011. google scholar
• Aslanoğlu, İnci. Ankara Karacabey Külliyesi. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 1998. google scholar
• Ateş, Aysu. “17. Yüzyılda Hassa Mimarlar Ocağı’nın Arka Planı: Başmimar-Bâni-Yapı İlişkisi”. Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2022. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1972. google scholar
• Barkan, Ömer Lütfi ve Ekrem Hakkı Ayverdi. İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1970. google scholar
• Barkan, Ömer Lütfi. Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı (1550-1557). 2. cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1979. google scholar
• Behrens-Abouseif, Doris. “Muhandis,Shad, Mu’allim Note on the Building Craft in the Memluk Period”. Der İslam LXXII/2 (1995): 293-309. google scholar
• Biçer, Selin. “Mimarlığın ‘Baba’ları”. arkitera.com, 18 Haziran 2010. Erişim 6 Haziran 2022. https://v3.arkitera. com/h54213-mimarligin-babalari.html. google scholar
• Patricia Blessing, Architecture and Material Politics in the Fifteenth-Century Ottoman Empire. Cambridge: Cambridge Universtiy Press, 2022. google scholar
• Boito, Camillo. LArchitettura Cosmatesca. Milano: Tip. Salvi e Compo., 1860. google scholar
• Bozer, Rüstem. “Amasya ve Çevresinde Erken Osmanlı Dönemine Ait Üç Ahşap Kapı”. Osmanlı. 11: 285-293. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999. google scholar
• Can, Selman. Bilinmeyen Aktörleri ve Olayları ile Son Dönem Osmanlı Mimarlığı. İstanbul: Yeni Zamanlar Dağıtım, 2010. google scholar
• Crane, Howard ve Esra Akın. Sinan’s Autobiographies: Five Sixteenth-century Texts, ed. Gülru Necipoğlu. Leiden: Brill, 2006. google scholar
• Çakmak, Şakir. Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Taçkapılar (1300-1453). Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001. google scholar
• Çelik, Nurçin. “Bursa Ulu Camiinde Güney Tesirleri”, IX. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Cilt I içinde 557-565. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995. google scholar
• Çerkez, Murat. “Merzifon’da Türk Devri Mimari Eserleri”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi 2005. google scholar
• Çulpan, Cevdet. Türk Taş Köprüleri Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002. google scholar
• Durukan, Aynur. Balat, İlyas Bey Camii. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988. google scholar
• Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, Cilt 3. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 1995. google scholar
• Eyice, Semavi. “Hayreddin, Mimar”, TDV İslam Ansiklopedisi. 17: 55-56. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998. google scholar
• Gabriel, Gabriel. Monuments Turcs d’Anatolie, cilt II. Paris: 1934. google scholar
• Gelibolulu Mustafa Âli. Künhü’l-Ahbâr, yay. haz. Ali Çavuşoğlu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019. google scholar
• Goodwin, Godfrey. Osmanlı Mimarlığı Tarihi. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2012. google scholar
• Gündüz Küskü, Sema. Osmanlı Beyliği Mimarisinde Anadolu Selçuklu Geleneği. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014. google scholar
• Karaismailoğlu, Adnan. “Acem”, TDV İslam Ansiklopedisi. 1: 321. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1988. google scholar
• Karamağaralı, Beyhan. Ahlat Mezar Taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992. google scholar
• Kepecioğlu, Kâmil. Bursa Kütüğü, Cilt 2, haz. Hüseyin Algün, vd. İstanbul: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2009. google scholar
• Keskin, Mustafa Çağhan. “Syrian-Origin Architects Around Amasya Region in the Early 15th Century”. A|Z ITU Journal of the Faculty of Architecture 12/2 (2015): 19-33. google scholar
• Keskin, Mustafa Çağhan. “Bayezid Paşa: Vezir, Entelektüel, Sanat Hamisi”. Osmanlı Araştırmaları 48 (2016): 1-37. google scholar
• Keskin, Mustafa Çağhan. “II. Bayezid Dönemi Amasya Çevresinde Yerel bir Bani: Hızır Paşa oğlu Mehmed Paşa”. Art-Sanat 5 (2016):63-82. google scholar
• Keskin, Mustafa Çağhan. “Vîlâyet-i Rûm’un inşası (Baniler-Vakıflar-Mimari Aktörler): Yörgüç Paşa Ailesi’nin Mimari Etkinliği [1429-1494]”. Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2017. google scholar
• Keskin, Mustafa Çağhan. “Ankara Karacabey İmareti Mimarı Dımaşklı Ebu Bekir Oğlu Ahmed Üzerine Bir Deneme”. Sanat Tarihi Dergisi 28/2 (2019): 473-481. google scholar
• Keskin, Mustafa Çağhan. “XIV-XV. Yüzyıl Osmanlı Mimarları ve Mimarlık Ortamı”. Fetih Öncesi Osmanlı Sanatı ve Mimarisi, ed. Yıldıray Özbek ve Ayşe Budak içinde 153-180. Konya: Literatürk, 2020. google scholar
• Keskin, Mustafa Çağhan. “Atik Sinan: Mitler ve Gerçekler Arasında Bir Osmanlı Mimarı”, METU Journal of Faculty of Architecture 39/2 (2022): 75-104. google scholar
• Kolay, İlknur Aktuğ. Batı Anadolu 14. Yüzyıl Beylikler Mimarisinde Yapım Teknikleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1999. google scholar
• Kolay, İlknur Aktuğ. “14 Yüzyıl Batı Anadolu Beylikler Mimarisi Duvar Örgüsü Bezemesinde Görülen Bizans İzleri üzerine Görüşler”. Sanat Tarihi Defterleri 8 Metin Ahunbay’a Armağan, Bizans Mimarisi Üzerine Yazılar içinde 263-273. İstanbul: Ege Yayınları, 2004. google scholar
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Ankara Abidelerinden Karacabey Mamuresi Vakfiyesi, Eserler ve Tarihi. İstanbul: İstanbul Numune Matbaası, 1943. google scholar
• Kuban, Doğan. Osmanlı Mimarisi. İstanbul: YEM Yayınları, 2007. google scholar
• Kunter, Halim Baki. “Mimar Ali Bey’in bilinmeyen iki vakfiyesi”, V. Türk Tarih Kongresi, 12-17 Nisan 1956 içinde 438-442. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1960. google scholar
• Martal, Abdullah. “XVI. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Su-Yolculuk, Belleten LII/205 (1988): 1585-1654. google scholar
• Mayer, Leo Aryeh. Islamic Architects and Their Works. Geneve: Kundig, 1956. google scholar
• Menage, Victor Louis. “Edirne’li Rûhi’ye Atfedilen Osmanlı Tarihinden İki Parça” Ord Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan içinde 311-334. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988. google scholar
• Meriç, Rıfkı Melûl. “Beyazıd Câmii Mimârı. II. Sultan Bâyezid devri Mimarları ve Bazı Binaları. Beyazıd Câmii ile Alâkalı Hususlar, San’atkârlar ve Eserleri”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Türk ve İslâm Sanatları Tarihi Enstitüsü Yıllık Araştırmalar Dergisi 2 (1958): 5-77. google scholar
• Mübarek Galib. Ankara, İkinci Kısım: Kitabeler. İstanbul: Maarif Vekâleti, 1928. google scholar
• Necipoğlu, Gülru. 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı Mimari, Tören ve İktidar. çev. Ruşen Tezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007. google scholar
• Necipoğlu, Gülru. Sinan Çağı. Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür. Çeviren Gül Çağalı Güven. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017. google scholar
• Ongun, Zarif. “Hassa Mimarları”, Arkitekt 96 (1938): 333-342. google scholar
• Özbek, Yıldıray. Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 2002. google scholar
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993. google scholar
• Parker, John Henry. An Introduction to the Study of Gothic Architecture. Oxford and London: James Perker and Co., 1877. google scholar
• Rabbat, Nasser. Mamluk History Through Architecture. Monuments, Culture, and Politics in Medieval Egypt and Syria. New York: I.B. Tauris & Co. Ltd., 2010. google scholar
• Sönmez, Zeki. “Acem Ali”, TDV İslam Ansiklopedisi. 1: 332. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1988. google scholar
• Sönmez, Zeki. Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995. google scholar
• Tanman, Baha. “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memlûk Etkileri”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras” editörler Nur Akın, Afife Batur ve Selçuk Batur içinde 82-90. İstanbul: YEM Yayınları, 1999. google scholar
• Tanman, Baha. “İlyas Bey Camii’ne İlişkin Bazı Düşünceler.” Balat İlyas Bey Külliyesi Tarih Mimari Restorasyon hazırlayan M. Baha Tanman ve Leyla Kayhan Elbirlik içinde 87-92. İstanbul: DAI, 2011. google scholar
• Tuğlacı, Pars. Osmanlı Mimarlığı’nda Balyan Ailesi’nin Rolü. İstanbul: Yeni Çığır Kitabevi, 1993. google scholar
• Tüfekçioğlu, Abdülhamit. Erken Osmanlı Mimarîsinde Yazı. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 2001. google scholar
• Uras, Büke. Balyanlar, Osmanlı Mimarlığı ve Balyan Arşivi. İstanbul: Korpus, 2021. google scholar
• Yahyâ bin Mehmed el-Kâtib. Menâhicü’l-İnşa. hazırlayan Fahri Unan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014. google scholar
• Yerasimos, Stefanos. “15.-16. Yüzyıl Osmanlı Mimarları: Bir Prosopografya Denemesi”, Afife Batur’a Armağan Mimarlık ve Sanat Tarihi Yazıları editörler Aygül Ağır, Deniz Mazlum ve Gül Cephanecigil içinde, 37-62 İstanbul: Literatür Yayınları, 2005. google scholar
• Yüksel, İ. Aydın. Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1983. google scholar
• Yüksel, İ. Aydın. Osmanlı Mimarîsinde KanûnîSultan Süleyman Devri (926-974/1520-1566) İstanbul. VI. Cild. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 2004. google scholar