Beratlı Tüccar’dan Avrupa Tüccarı’na Selanik’te “Nizâm-ı Raiyyet” Arayışı

Yıl 2022, Sayı: 77, 165 - 212, 20.07.2022

Diren Çakılcı

https://doi.org/10.26650/iutd.2022165

Öz

Osmanlı Devleti’nin gayrimüslim tüccarı hukukî ve ekonomik serbestlik için 18. yüzyıl boyunca konsoloslardan himaye talep etmişti. Bu anlamda suistimal edilmeye müsait olan tercümanlık kurumundan istifade edilmiş, beratlı- fermanlı tüccarlar meselesi ortaya çıkmıştı. Özellikle III. Selim, devletin itibarının ve gelirlerinin muhafazası için bu meseleyle mücadele etmişti. Selanik, beratlı tüccarın ve konsolos himayesinin kontrol altına alınmaya çalışıldığı önemli şehirlerdendi. III. Selim’in, devletin gayrimüslim tebaasıyla olan ilişkilerindeki düzen anlamına gelen “nizâm-ı raiyyet”i tesisine dair uygulamaları Selanik özelinde başarı göstermişti. 1806 yılında Selanik’te beratlı tüccar sorunu çözülmüş, alternatif olarak reayaya sunulan Avrupa tüccarı müessesesi rağbet görmüştü. Rumlara nazaran, şehrin Yahudi tüccarları bu müessese sayesinde sosyo-ekonomik hayatta etkin bir konum kazanmıştı

Anahtar Kelimeler

Selanik, Tercümanlık, Beratlı Tüccar, Avrupa Tüccarı, Raiyyet

From Beratlı Tüccar to Avrupa Tüccarı: The Pursuit of "Nizâm-ı Raiyyet" in Salonica

Öz

The non-Muslim merchants of the Ottoman State had requested protection from the consuls throughout the 18th century for their legal and economic freedom. In this sense, the institution of tercümanlık [dragoman] was open to abuse and exploited, and the issue of beratlı-fermanlı tüccarıs [certified merchants] arose. Selim III in particular fought against this issue in order to preserve the state's reputation and revenues. Salonica was one of the significant cities where the attempt was made to control this issue and the patronage of consuls. The practices of Selim III regarding the establishment of nizâm-ı raiyyet [statute regarding non-Muslim subjects] had significant success in Salonica. In 1806, the issue of beratlı [certified] merchants was resolved in Salonica, and the institution of Avrupa tüccarı [merchants of Europe], which was offered to the dhimmi [non-Muslim subjects] as an alternative, gained popularity. Compared to the Greeks, the Jewish merchants of the city gained an active position in socio-economic life thanks to this establishment.

Anahtar Kelimeler

Salonica, Dragoman, Beratlı Tüccar (certified merchant), Avrupa Tüccarı (merchant of Europe), Dhimm

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Bab-ı Asafi
• Düvel-i Ecnebiyye Defterleri (A.DVNSDVE.d), 60.
• Düvel-i Ecnebiyye Kalemi, Defterler (A.DVN.DVE.d), 916. Bab-ı Defteri, Ceride Odası Defterleri (D.CRD.d), 39924.
• Cevdet Tasnifi Hariciye (C.HR), 30/1472. İktisat (C.İKT), 11/518. Maliye (C.ML), 77/3530; 103/4564.
• Hatt-ı Hümayun (HAT), 196/9779-B, C, D, E, F, G, H, İ, J, K.
• Kamil Kepeci, Defterler (KK.d), 3838. Maliye Nezareti Defterleri (ML.d), 320.
• Varidat Defterleri (ML.VRD.d), 139; 4969.
• Maliyeden Müdevver, Defterler (MAD.d), 21192; 21197. Meclis-i Vala (MVL), 181/71.
• Müzehheb Ferman ve Beratlar (MFB), 493; 494. Nüfus Defterleri (NFS.d), 4960.
• Sadaret, Divan Kalemi Evrakı (A.DVN), 179/39.
• Selanik Makedonya Tarih Arşivi (Istorikó Archeío Makedonías, IAM)
• Selanik Şeriyye Sicilleri, nr. 172, 184, 192, 236, 270.
• Anastassiadou, Meropi, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri Selanik (1830-1912), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2010.
• Artunç, Cihan, “The Price of Legal Institutions: The Beratlı Merchants in the Eighteenth-Century Ottoman Empire”, The Journal of Economic History, 75/3, 2015, s. 720-748.
• Bağış, Ali İhsan, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk-Müslüman Burjuvazisi Oluşturma Çabaları”, Osmanlı, 3, Ankara 1999, s. 544-547.
• , Osmanlı Ticaretinde Gayrimüslimler, Kapitülasyonlar-Avrupa Tüccarları-Beratlı Tüccarlar- Hayriye Tüccarları (1750-1839), Turhan Kitabevi, Ankara 1998.
• Beaujour, Felix, Tableau du Commerce de la Gréce, II, Paris 1800. Berkes, Niyazi, Türkiye İktisat Tarihi, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2013.
• Boogert, Maurits H. van den, “Consular Jurisdiction in the Ottoman Legal System in the Eighteenth Century”, Oriente Moderno, 22/83, 2003, s. 613-634.
• , “Ottoman Greeks in the Dutch Levant Trade: Collective Strategy and Individual Practice (C. 1750-1821)”, Oriente Moderno, 25/86, 2006, s. 129-147.
• Çadırcı, Musa, “II. Mahmut Döneminde (1808-1839) Avrupa ve Hayriye Tüccarları”, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920) Birinci Uluslararası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri, ed. Osman Okyar-Halil İnalcık, Ankara 1980, s. 237-241.
• , Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2013.
• Çakılcı, Diren, 19. Yüzyılın İlk Yarısında Selanik Şehri, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Antalya 2021.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yay., İstanbul 2000. İnalcık, Halil, “İmtiyâzât”, DİA, XXII, s. 245-252.
• İpek, Nurdan, Selanik ve İstanbul’da Seçkin Yahudi Bankerler (1850–1908), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2011.
• İpşirli, Mehmet, “Eman (Osmanlı Dönemi)”, DİA, XI, s. 77-79.
• Kaymakcı, Said Salih, The Sultan’s Entrepreneurs, The Entrepreneurs’ Sultan: Beratlı Avrupa Tüccarı and Institutional Change in the Nineteenth Century Ottoman Empire (1835-1868), Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2013.
• Keleş, Erdoğan, “Avrupa Tüccarı’nın Hukukî ve Ticarî Durumlarına Dair Bazı Tespitler (1835-1868)”, Belleten, 79/284, 2015, s. 199-292.
• Kütükoğlu, Mübahat S., “Ahidnâme”, DİA, I, s. 536-540.
• , “Avrupa Tüccarı”, DİA, IV, s. 159-160.
• , “Hayriye Tüccarı”, DİA, XVII, s. 64-65.
• , Balta Limanına Giden Yol, Osmanlı-İngiliz İktisâdî Münâsebetleri (1580-1850), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2013.
• Masters, Bruce, “The Sultan’s Entrepreneurs: The Avrupa Tuccaris and The Hayriye Tuccaris in Syria”,
• International Journal of Middle East Studies, 24/4, 1992, s. 579-597.
• Mazower, Mark, Selanik Hayaletler Şehri, Hristiyanlar, Müslümanlar ve Yahudiler, 1430-1950, çev. Gül Çağalı Güven, Alfa Yay., İstanbul 2013.
• Nehama, Joseph, Histoire des Israélites de Salonique, Tomes VI et VII, Thessalonique 1978.
• Okyar, Osman, “Tanzimat Ekonomisi Hakkındaki Karamsarlık Üzerine”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1994, s. 243-254.
• Orhonlu, Cengiz, “Tercüman”, İA, XII/1, İstanbul 1973, s. 175-181. Örenç, Ali Fuat, “Yedi Ada Cumhuriyeti”, DİA, XLIII, s. 384-387. Öz, Mehmet, “Reâyâ”, DİA, XXXIV, s. 490-493.
• Özel, Ahmet, “Müste’men”, DİA, XXXII, s. 140-143.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2010.
• , Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913), Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2020.
• , Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi, 1500-1914, İletişim Yay., İstanbul 2014.
• Quataert, Donald, “Tanzimat Döneminde Ekonominin Temel Problemleri”, Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2014, s. 731-740.
• Serdaroğlu, Üzeyir Serdar, The Evolution of Commercial Institutions and Business Networks in the Ottoman Empire: British Merchant Families and Individual Merchants in the Levant Trade in the 18th Century, Birmingham Üniversitesi Doktora Tezi, 2018.
• Svoronos, N. G., Le Commerce de Salonique au XIIIe Siecle, Paris 1956.
• Şenel, Şennur, “Osmanlılarda Ticaret Anlayışı ve Ticaret Teşkilatında Yeni Bir Yapılanma: Hayriye Tüccarı”,
• Türkler, 10, ed. Hasan Celal Güzel vd., Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 736-743.
• Thomas, “Reform and the Conduct of Ottoman Diplomacy in the Reign of Selim III, 1798-1807”, Journal of the American Oriental Society, 83/3, 1963, s. 295-315.
• Wood, Alfred C., Levant Kumpanyası Tarihi, çev. Çiğdem Erkal İpek, Doğubatı Yay., Ankara 2013.