Translation of Mavahib-i Aliyya in Chagatai (Tafsir-i Husayni)

Yıl 2017, Cilt: 57 Sayı: 57, 237 - 258, 28.12.2017

Özcan Tabaklar Saidbek Boltabayev

https://doi.org/10.26561/iutded.369198

Öz

As the Turkish people have always paid special attention to the sacred books of the religions they accepted, they translated them to their native language and tried to spread the religions. Even after the adoption of Islam, the Turkish people translated and interpreted the Qur’an several times. Some of them are interlinear translations of the Qur’an, and some others are considered as the translations with interpretation (called tafsir). One such interpretation is “Mavahib-i Aliyya,” which became famous as “Tafsir-i Husayni.” It was translated from Persian into Turkic in the XVIth century.
In this article, it was demonstrated based on a doctoral thesis “Chaghatay Tafsir” in the Topkapi and Konya libraries is the Turkic translation of “Mavahib-i Aliyya.”

Anahtar Kelimeler

Quran al-Karim, Turkic commentaries of Quran, Tafsir, Chaghatai, Tefsir-i Hüseynî, Tefsir-i Hüseynî

Çağatayca Mevahib-i Aliyye (Tefsir-i Hüseynî) Tercümesi

Öz

Türkler her zaman mensup oldukları dinin kutsal kitaplarına çok ayrı önem vermişlerdir. Mensubu olunan dinin kutsal kitapları, Türk diline tercüme edilmiştir. Türkler, İslam’ı kabul ettikten sonra Kur’an-ı Kerim’in birçok Türkçe tercüme ve tefsirini yapmışlardır. Bu tercümelerin bazıları kelime kelime diye adlandırılan satır-arası tercüme, bazıları ise daha tafsilatlı ve şerhe dayalı olan tefsirli tercümelerdir. Bahsi geçen tefsirli tercümelerden biri de Çağatay Türkçesi ile yazılmış Kur’an tefsirlerinden Tefsir-i Hüseynî adı ile meşhur olan Mevahib-i Aliyye tefsirinin ХVI. yüzyılda Farsçadan Çağataycaya yapılan tercümesidir.
Makalede, doktora tezi çalışmasından hareketle, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinin III. Ahmet Bölümü’nde 16 numarada ve Konya Yusuf Ağa Kütüphanesinde 42 YU 6624 numarada muhafaza edilen ve Çağatayca Kur’an Tefsiri olarak bilinen eserin Hüseyin Vaiz Kaşifî tarafından Fars dilinde kaleme alınan Mevahib-i Aliyye adlı eserin birebir çevirisi olduğu kanıtlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kur’anı Kerim, Türkçe Kur’an Tercümeleri, Tefsir, Çağatayca, Tefsir-i Hüseynî, Tefsir-i Hüseynî

Kaynakça

• ARSLAN PEKGÖZ, Gülşen, Doğu Türkçesi Kur’an Tefsiri (Sebe, Fâtır ve Yasin sureleri) (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• ASIM, Mohammad Shakib, Müellifi Meçhul Bir Çağatayca Tefsir ve İsrailiyyat Açısından Değerlendirmesi (Peygamber Kıssaları), Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• AYDIN ÜNGÖR, Yurdagül, Doğu Türkçesi Kur’an Tefsiri (Sâffât, Sad ve Zümer sureleri): İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• ATA, Aysu, Türkçe İlk Kur’an Tercümesi, Karahanlı Türkçesi, Giriş-Metin-Notlar-Dizin, TDK Yayınları, Ankara 2004.
• ATEŞ, Ahmed, “Ubeydullah Han’ın bilinmeyen mensur bir eseri: Tarcama-i Ḳavā῾id al-Ḳur’ān va favā’id al-Furḳan”, TDAY Belleten, 1964, s. 130.
• BOLTABAYEV, Çağatayca Mevahib-İ Aliyye (Tefsir-i Hüseynî) Tercümesi (183b – 308b Giriş-Gramer-Metin-Dizin), Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• BOROVKOV, Aleksandr Konstantinoviç, Leksika Sredneaziatskogo Tefsira XII-XIII vv., Moskva 1963.
• ÇAĞLAR, Dursaliye, Doğu Türkçesi Kur’an Tefsiri (Şu’arâ ve Neml Sureleri): İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• ECKMANN, János, “Eastern Turkic Translations of the Koran”, Studia Turcica, Budapest 1971, s. 149-157. Çev: Ekrem Ural, “Kur’an’ın Doğu Türkçesine Tercümeleri”, İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXI, 1973, s.21
• ECKMANN, János, Middle Turkic Glossess of the Rylands Interlinear Koran Translation, Akademia Kiado, Budapest 1976.
• ERDOĞAN, Abdülkadir, “Kur’an Tercemelerinin Dil Bakımından Değerleri”, Vakıflar Dergisi, I, 1938.
• HAŞİMÎ, Seyyid Muhammed Rıza Fazıl, “Muarrefi ve Berresi-ye Vijegiha-yi Se Kur’an-i Hattî Tercüme Be Zeban-i Türkî Mevcud Der Ketabhane-yi Astan-i Kuds-i Razavî”, Naşriyeyi Elektroniki-yi Şemse, 2010.
• KÖK, Abdullah, Karahanlı Türkçesi Satır-arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004, 763 s.
• KURTOĞLU, Kübranur, Doğu Türkçesi Kur’an Tefsiri (Lukmān, Secde ve Ahzāb sureleri)(İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• İNAN, Abdülkadir, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme, Ankara 1961.
• İNAN, Abdülkadir, “Şeybanlı Özbekler Çağına Ait Bir Kur’ân Tefsiri”, TDAY Belleten, 1962 (1963), s. 61-66.
• MINGANA, Alphonse, “An Old Turki Manuscript of the Koran”, The Muslim World, V., 1915, s. 391-398.
• MÜFETTİŞOĞLU, Cengiz, Karışık Dilli Bir Kur’an Çevirisi Yazmanın 037a-072a Yaprakları Üzerinde Dil İncelemesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• RECAÎ, Ahmed Ali, “Metni-yi Parsî Ez Karn-i Çaharom-i Hicrî? Der Astan-i Kuds-i Razavî,” Sazman-i Omur-i Ferhengi ve Ketabhaneha-yi Astan-i Kuds-i Razavî, Meşhed 1970.
• REZAEI, Mehdi, “Hârezm Türkçesiyle Yazılan Bir Kur’an Tercümesi (Meşhed-Āstān-i Quds-i Razavî Nüshası), Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(3), 1094-1113.
• SADIKÎ, Gulam Hüseyin, “Ba’zı Ez Kühenterin-i Âsâr-i Nesr-i Farsî”, Tahran Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, IV, 1345/1966, s. 84-85.
• SAĞOL, Gülden, An Inter-Linear Translation of The Qur’an into Khwarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile, I. Introduction and Text, Harvard University 1993; II. Glossary, Harvard University 1995; III. Facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa No 2, Section One: 1b-300b, Harvard University, 1996; III. Facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa No 2, Section Two: 301a-587b, Harvard University 1999.
• SAĞOL, Gülden, An Inter-Linear Translation of The Qur’an into Khwarazm Turkish, Part I. Introduction and Text, Harvard Universty 1993, s. xxv.
• SEMENOV, Aleksandr Aleksandroviç vd., Sobranie Vostoçnıh Rukopisey, Akademi Nauk Uzbekskoy, SSSR, C. IV, Taşkent, 1957, s. 45-46.
• STOREY, Charles Ambrose, Persian Literature, İngilizceden Rusçaya Çeviren: Y.E. Bregel. 1. C. Moskova, 1972, s. 99-100.
• ŞEN UZUNOĞLU, Hülya, Doğu Türkçesi Kur’an Tefsiri Kasas, ‘Ankebūt ve Rūm sureleri (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• ŞİMŞEK, Yaşar; SERTKAYA, Osman Fikri, “Horezm Türkçesi İle Yapılan Kur’an Tercümelerinden Meşhed Nüshası Üzerine İlk Bilgiler I,” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2015, 4/4, s. 1382-1412.
• TAŞ, İbrahim, Çağatayca Kur’an Tefsiri 21a-41b (Giriş-Metin-Dizin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• TAŞ, İbrahim, “Şeybānįler Dönemi Çağatayca Ķur’ān Tefsiri’nin Sözvarlığı Üzerine Notlar”, International Journal of Central Asian Studies, Volume 14, 2010, s. 33-71.
• TEMEL, Emine, Doğu Türkçesi Kur’an Tefsiri (Nur ve Furkan Sureleri) (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• TOGAN, Zeki Velidi, “Londra ve Tahran’daki İslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi III, İstanbul, 1959-1960, s. 135.
• USMONOV, İbrohimjon, SAIDOVA, Gulnoza, Maveraünnehir türkiy tefsirleri tarihinden. Tercüme-i Tefsir-i Yakub Çerhî, Taşkent, 2012; Yakub Çerhî Tefsirining Türkiy Tercümesi. Tıpkıbasım. Haz.: İbrohimjon Usmonov ve Gulnoza Saidova; Taşkent 2010.
• USTA, Halil İbrahim; AMANOĞLU, Ebülfez, Orta Asyada Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII-XIII. Yüzyıllar), TDK Yayınları, Ankara 2002.
• USTA, Halil İbrahim, Orta Asya Kur’an Tefsiri (Metin-Tıpkıbasım), Türk Dilinin Tarihi Kaynakları, Ankara 2011.
• UYANSOY HILLHOUSE, Ayşe, Karışık Dilli Kur’an Çevirisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• UYGUN, Aslı, Karışık Dilli Bir Kur’an Çevirisi Yazmanın 114b-183a Yaprakları Üzerinde Dil İncelemesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• ÜNLÜ, Suat, Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi TİEM 73, Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2004.
• ÜŞENMEZ, Emek, “XVI. Yüzyıl Doğu Türkçesi İle Yazılmış Bir Kuran Tefsiri: Tercüme-i Tefsir-i Yakub-i Çerhî (H. 993/M. 1585)”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3/1, 2014 s. 180.
• ÜŞENMEZ, Emek, Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Özbekistan Nüshası Satır Arası Türkçe-Farsça Tercümeli (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler-Dizin-Tıpkıbasım), Türk Dünyası Vakfı, 2016.
• ÜŞENMEZ, Emek, “Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Meşhed Nüshası Satır Arası Türkçe-Farsça Tercümeli (no: 2229) (Orta Türkçe)”, Turkish Studies, Volume 12/3, s. 717-772.
• YILMAZ, Recep, Karışık Dilli Kur’an Tercümesi (yaprak no: 183b-222a), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• YÜCE, Nuri, “Eine neu endeckte Handschrift des Mitteltürkischen”, Sprach - und Kulturkontakte der Türkischen Völker. (Materialien der zweiten Deutschen Turkologen-Konferenz Rauischholzhausen, 13.-16. Juli 1990, herausgegeben von Jens Peter Laut und Klaus Röhrborn. Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1993. Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica Band 37). s. 221-227.
• ZÜLFİKAR, Hamza, “Çağatayca Bir Kuran Tefsiri”, Türkoloji Dergisi, C. IV, 1, 1974, s. 153-195.
• ZÜLFİKAR, Hamza, Çağatayca Kur’ân Tefsiri, Dilbilgisi İncelemesi-Metin-Dizin, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1970.