Eski Uygur Türkçesi Metinleri Üzerinden Budizm ve Maniheizm’in Savaşa Bakışı

Yıl 2018, Cilt: 58 Sayı: 1, 175 - 216, 14.06.2018

Aslı Zengin , Ümran Yaman

Öz

Türkler, tarihte ortaya çıktıkları ilk zamandan bugüne kadar farklı dinî inançları benimsemişlerdir. Buna bağlı olarak bulundukları bölgelerde çeşitli kültür daireleri de meydana getirmişlerdir. Göktürk Devleti’nin ortadan kalkmasından sonra Türk İmparatorluğu’nun yeni varisleri olan Uygurlar arasında Gök-Tanrı inancı zayıflamaya başlamış, Maniheizm ve Budizm yaygınlaşmıştır. Uygurlar henüz Ötüken bölgesinde iken Mani dini ile tanışmış, Ötüken Uygur Devleti Kağanı Bögü Kağan bu dini resmen devlet dini olarak kabul etmiştir. Uygur halkı da Koço ve Turfan bölgelerine göç etmelerinin ardından Maniheist inancın zayıflamaya başlamasıyla gittikçe Budizm’i benimsemişlerdir.
Uygurların yerleşik hayata geçerek kentler ve ibadethaneler inşa etmeleri, Maniheizm ve Budizm’in kültür yapılarına intibak sağlamaları sonucu söz konusu dinlerin inanç esaslarını yeni mensuplarına tanıtmak ve öğretmek için büyük bir tercüme faaliyetine girişilmiştir. Özellikle Çinçe, Tibetçe, Toharca, Soğdça ve Sanskrit dilinden Eski Uygurcaya tercüme yoluyla birçok eser kazandırılmıştır. Uygurca olarak yazılmış metinlerin büyük bir kısmı Turfan, Koço, Hami şehirleri ile Kansu şehrinde bulunan Tun-huang mağaralarında gerçekleştirilen kazı çalışmaları sırasında ortaya çıkarılmıştır.
Hem Maniheizmin hem de Budizm’in bir milletin belki de kaderini belirleyen en önemli prensiplerinden biri “can alma” dolayısıyla “savaşma” eylemine tamamen karşı olmalarıdır. Bu eylemin son derece kötü olduğuna ve büyük cezalar gerektirdiğine metinlerde sıkça yer verilmektedir.
Çalışmamızda öncelikle Eski Uygurların kurdukları devletler hakkında kısaca bilgi verilecek, ardından Budizm ve Maniheizm’in temel felsefesi izah edilerek Uygurlar’ın bu inanç sistemleriyle ne şekilde tanıştıkları üzerinde durulacaktır. Daha sonra Uygurlar dönemine ait Budizm ve Maniheizm’in esaslarını konu alan eserlerde “savaş”ın ne şekilde yer aldığı, savaş ve savaşçılardan, ayrıca “öldürmek” fiilinden nasıl bahsedildiği ortaya konulacaktır. Bunu yaparken belirlenen eserlerden alınan örnek metinlere yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Budizm, Maniheizm, Uygurlar, savaş, öldürmek, öldürmek

Buddhist and Manichaeist Views on War on the Old Uyghur Turkish Texts

Öz

Turkish people have adopted many different religions from the era this
tribe had known  until now. Consequently,
they cultivated many cultural environments. After the collapse of the Kokturk
Empire, the belief of Kok-Tanrı started to weaken between the Uyghurs, who were
the new inheritors of the Turkish Empire, and Manichaeism and Buddhism spread across
the region. The Uyghurs discovered Buddhism while they were in the Otuken
region. The kagan of Uyghur State in Otuken accepted Buddhism as a state
religion. After the migration to Khocho and Turfan, the belief in Manichaeism
got weaker, and the Uyghur people adopted Buddhism.

                As a result of
beginning to settle life and construct towns and temples, the people adapted to
the cultural structure of Manichaeism and Buddhism. A major translation
activity began to teach the new members the rules of these religions. Many
works had been translated into Old Uyghur Turkish from Chinese, Tibetan,
Toharian, Sogdian, and Sanskrit. These works written in Old Uyghur Turkish were
found İn Turfan, Khocho, Hami, and Tun-Huang cave-Kansu.

                Both Manichaeism
and Buddhism have the same principle of not killing anyone or anything, so they
came out against war. In Buddhist and Manichaeist literature, it was said that
to make war came with heavy penalties. In our study, brief information will be
given about the states established by the old Uyghurs. Basic principles of
Buddhism and Manichaeism and the acquaintance of Uyghurs with these religions
will be explained, then the style of raising war, warriors, and killing will be
expressed. To do this, sample texts will be examined.

Anahtar Kelimeler

Buddhism, Manichaeism, Uyghurs, war, killing, killing

Kaynakça

• AĞCA, Ferruh, “Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerle İlgili Çalışmalar Üzerine Bir Değerlendirme”, I. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 11-13 Mayıs 2005, Ankara, s. 237-250.
• ALPTEKİN, Erkin, Uygur Türkleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1978.
• ARAT, Reşit Rahmeti, Eski Türk Şiiri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 3. baskı, Ankara, 1991.
• ARAT, R. Rahmeti, “Uygurlarda Istılahlara Dair”, Türkiyat Mecuması, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1942, C. VII-VIII/1, s. 56-81.
• ASMUSSEN, Jes Peter, Xuāstvāníft, Studies in Manichaeism, Copenhagen 1965.
• AYAZLI, Özlem, “Altun Yaruk Sudur VI. Kitap”, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2009.
• AYAZLI, Özlem, Eski Uygurca Din Dışı Metinlerinin Karşılaştırmalı Söz Varlığı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2016.
• BANG V., GABAIN A. von, RACHMATI G. R., Türkische Turfan Texte VI, Das Buddhistische Sutra Säkiz Yükmäk, Berlin 1934.
• BARUTÇU ÖZÖNDER, F. Sema, “Eski Türklerde Dil ve Edebiyat”, Türkler, C. 3, Ankara 2002, s.481-502.
• BARUTÇU ÖZÖNDER, F. Sema, Üç İtigsizler, TDK Yayınları, Ankara 1998.
• BAYAT, Fuzuli, “Irk Bitig’de Sosyal ve Mitolojik Konular”, Folklor/Edebiyat, c. X, sayı XXXVIII, 2004, s. 109-125.
• BAYAT, Fuzuli, “Irk Bitig Metninin Poetik Yapısı”, Türkiyat Araştırmaları, sayı 4, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Bahar 2006, s. 39-65.
• BIÇAK, Ayhan, Türk Düşüncesi I, Kökenler, İstanbul, Dergâh Yayınları, 2009, s.83.
• CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• ÇAĞATAY, Saadet, Altun Yaruk’tan İki Parça, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1945.
• ÇANDARLIOĞLU, Gülçin, İslamiyet Öncesi Türk Tarihi ve Türk Kültürü, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2003.
• ÇANDARLIOĞLU, Gülçin, Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2004.
• ÇETİN, Engin, Altun Yaruk Sudur VII. Kitap, Karahan Kitabevi, Adana 2013.
• ÇETİN, Engin, Altun Yaruk Sekizinci Kitap, Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları, Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin, Karahan Kitabevi, Adana 2017.
• ELMALI, Murat, Daśakarmapathāvadānamālā, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• EMET, Erkin, “Uygur Türkleri”, Türkler Ansiklopedisi, C. II, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 233-237.
• ERCİLASUN, Ahmet B., Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara 2005.
• ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2001.
• ESİN, Emel, Türk Kültür Tarihi: İç Asya’daki Erken Safhalar, Ankara Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara 1985.
• GÖMEÇ, Saadettin, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, 2. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara.
• GÜNGÖR, Süleyman, “Uygurların Kente Yerleşmesi ve İdik Kut Şehri Hoço” Avrasya Etüdleri, Sonbahar/Kış 2000, Sayı 18.
• GÖKALP, Ziya, Türk Medeniyeti Tarihi, Haz. K.Y.Kopraman-İ.Aka, Ankara 1976.
• GÜLCALI, Zemire, Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Pars” Hikâyesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• GÜNDÜZ, Şinasi, “Maniheizm”, TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 27,  2003,  sayfa: 575-577.
• GÜNGÖR, Harun, “Eski Türklerde Din ve Düşünce”, Türkler Ansiklopedisi, C. 1, Ankara, 2002.
• HAMİLTON, James Russell, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Çev. Vedat Köken, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
• HAZAR, Mehmet, Eski Uygur Türkçesine ve Tarihine Giriş, Eğitim Yayınevi, Konya 2015.
• HİMRAN, Süleyman, Huastuanift-Von le Coq’un İngilizce Tercümesinden, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1941.
• İKEDA, T., “The Irk Bitig, an Ancient Turkish Book of Divination”, The Bulletin of the International Institute for Linguistic Sciences, Kyoto Sangyo University, c. VI, No: 1(October 1984), 81-125.
• İNAN, Abdülkadir, Eski Türk Dini Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1976.
• İZGİ, Özkan, Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989.
• İZGİ, Özkan, Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• İZGİ, Özkan, Kutluk Bilge Kül Kağan Bögü Kağan ve Uygurlar, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1986.
• İZGİ, Özkan, Uygurların Siyasî ve Kültürel Tarihi (Hukuk Vesikalarına Göre), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1987.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, 27. basım, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2009.
• KARAKAŞ, Selim, “Türk Tarihinde Maniheizm (VIII.-XIII. Yüzyıllar)”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2010.
• KAYA, Ceval, Uygurca Altun Yaruk- Giriş, Metin ve Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1994.
• KILIÇ, Ayşe, “Budist Dönemi Türk Şiiri Üzerine İncelemeler: An-Tsang’a Ait Bir Şiir Metni (Metin, Tercüme, Notlar, Dizin, Tıpkıbasım)” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi), Ankara. Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2012.
• KLIMKEIT, H. (Çev. M. Turgut Berbercan), “Türk Orta Asyasında Budizm”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2009, s. 93-108.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi, 5. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara 2003.
• LİGETİ, Louis, Bilinmeyen İç Asya, Çev. Sadrettin Karatay, Ankara 2011.
• ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, TDK Yayınları, Ankara 1994.
• ÖGEL, Bahaeddin, “Uygur Devletinin Teşekkülü ve Yükseliş Devri”, Belleten XIX/ 73-76, 1955, s. 331-376.
• ÖLMEZ, Mehmet, Altun Yaruk III. Kitap-(=5. Bölüm), Suvarṇaprabhâsasûtra, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, Ankara 1991.
• ÖLMEZ, Mehmet, “Burkancı (Budist) ve Manici (Maniheist) Türk Edebî Çevrelerinde Nesir”, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, C.IV, 2004.
• ÖLMEZ, Mehmet, “Kurzer Überblick über die Buddhistische Übersetzungsliteratur in Alttürkisch (Eski Türkçe Budist Çeviri Edebiyatına Kısa Bir Bakış)”, Çağdaş Türk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış: Nevin Önberk Armağanı, yay. M. Ölmez, Ankara, s. 225-256.
• ÖZBAY, Betül, Huastuanift, Maniheist Uygurların Tövbe Duası, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• RADLOFF, Wilhelm, Kuan-ši-im Pusar-Eine Türkische Übersetzung des XXV. Kapitels der chinesischen Ausgabe des Saddharmapuṇḍaríka, St. Petersburg 1911.
• RADLOFF, Wilhelm, “Nachträge zum Chuastuanit (Chuastuanvt) dem Bussgebete der Manichäer (Hörer)”, IIAN 6. seriya: 5, s.867-894, 1911.
• RÖHRBORN, Klaus, Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung 1–6, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1977-1998.
• SERTKAYA, Osman Fikri, “Türkiye’de Uygur Türkçesi Araştırmaları Tarihine Bir Bakış ve Eski Uygur Türkçesi Üzerine Türkiye’de Yapılan Son Çalışmalar”, Türk Dili Araşırmaları Yıllığı Belleten 1995, Ankara 1997, s. 411-431.
• SHIMIN, Geng, “Budist Uygur Edebiyatı”, Türkler Ansiklopedisi, C. III, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 786-800.
• SHIMIN, Geng, KLIMKEIT, Hans-Joachim, LAUT, Jens Peter, “Die Weltflucht des Bodhisattva, Das 13. Kapitel der Hami-Handschrift der Maitrisimit, Annemarie von Gabain zum 90. Geburtstag gewidmet”, Altorientalische Forschungen 18 (1991), S. 264-296.
• SHÔGAITO, Masahiro, The Uighur Abhidharmakośabhāṣya, Wiesbaden, 2014.
• ŞEN, Serkan, Körüm Bitig- Eski Uygurca Fal Kitabı, Kesit Yayınları, İstanbul 2017.
• TANYU, Hikmet, Türklerin Dini Tarihçesi, Burak Yayınevi, 2.Baskı, İstanbul 1998.
• TEKİN, Şinasi, Berliner Turfantexte IX, Maitrisimit nom bitig Die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāŝika-Schule, Berlin, Akademie Verlag, 1980.
• TEKİN, Şinasi, “Mani Dininin Uygurlar Tarafından Devlet Dini Olarak Kabul Edilişinin 1200. Yıldönümü Dolayısı İle Birkaç Not”, TDAY Belleten, Ankara, TDK Yay., 1988.
• TEKİN, Şinasi, Uygurca Metinler I- Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah) Vap hua ki atlıg nom çeçeki sudur (saddharmapuṇḍarika-sūtra), Erzurum Atatürk Üniversitesi Yayınları Araştırmaları Serisi Edebiyat Filoloji 2, Erzurum 1960.
• TEKİN, Şinasi, Uygurca Metinler II, Maytrisimit (Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram), Erzurum Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1960.
• TEKİN, Talat, Irk Bitig- The Book of Omens, Harrasowitz Verlag, Germany 1993.
• TEKİN, Talat, Irk Bitig, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. baskı, Ankara 2013.
• TEKİN, Talat, “İslam Öncesi Türk Şiiri”, Türk Dili, c. 51, No: 409 (Ocak 1986), s. 3-42.
• TEKİN, Talat, Orhon Yazıtları, TDK Yayınları, Ankara, 2010.
• TEZCAN, Semih, “Uygur Edebiyatı”, Türk Ansiklopedisi, c. 33, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1984, s. 126-131.
• TEZCAN, Semih, “Uygurlar”, Türk Ansiklopedisi, C. XXXIII, 265. Fasikül, Ankara.
• THOMSEN, Vilhelm, “Dr. M. A. Steins’ Manuscripts in Turkish ‘Runic Script from Miran and Tun-huang”, JRAS 1919, 190-214.
• TOKYÜREK, Hacer, Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç, Karşılaştırmalı Metin Yayını, Laçin Yayınevi, Ankara 2015.
• TOKYÜREK, Hacer, “Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Maniheizm Terimleri”, T.C. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Şubat 2011.
• TULUM Mehmet Mahur, AZILI, Kenan, Eski Uygurca Edgü Ögli Tigin Anyıg Ögli Tigin (İyi Niyetli Şehzade-Kötü Niyetli Şehzade) Burkancı Seyirlik Eser, Çözümlenişinin 101. Yılında Yeni Bir Tahlil Denemesi (Giriş-Rekonstruksiyon-Çeviri-Sözlük-Faksimile), Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2015.
• TÜMER, Günay, “Budizm”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 6, s. 356.
• UÇAR, Erdem, “Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXIX. Bölök, [R–M 653/08–657/17]”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 10, sayı 1, Mart 2013, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara, 2013, s. 25-51.
• UÇAR, Erdem, Uygurca Altun Yaruk Sudur IX. Tegzinç, Diplomatik Neşir Usûlüyle Yayını, Tercüme, Açıklamalar ve Dizin, Dinozor Kitabevi Yayınları, İzmir 2013.
• ULUÇ, Göybəy, HÜSEYNLİ, Aygün, MEHDİYEVA, Dilbər, QIR, Özcan, İBRAHİMOVA, İrana, SƏRXANBƏYOVA, Ceyran, Irk Bitig- Qədim Uyğur Dilində Yazılmış Fal Kitabı, Türkcəsi Varkən Topluluğu Yayınları, Bakı, 2013.
• USER, Hatice Şirin, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, 2. baskı, Kömen Yayınları, Konya 2010.
• WILKENS, Jens, Buddhistische Erzählungen aus dem Alten Zentralasien Edition ders altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā, Berliner Turfantexte XXXVII (1) / XXXVII (2), XXXVII (3), Berlin-Branderburgische Akademie, Belgium 2016.
• ZEREN, Münevver Ebru, “Maniheizm ve Budizm’in Uygurlar’ın Kültür Hayatına Etkileri”, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2015.
• ZEREN, Münevver Ebru, “Uygurlarda Maniheizm Etkisi Altında Gelişen Din-Devlet İlişkisi”, JOTS 1/2, 2017, s. 140-157.