Some Remarks on Turkish as a Language of Science at the Turn of the 20th Century - I

Yıl 2018, Cilt: 58 Sayı: 2, 419 - 427, 26.12.2018

Ahmet Şefik Şenlik , Mehmet Savan

Öz

While the Industrial Revolution was unfolding in the 18th and 19th centuries, Europe also witnessed substantial changes in various fields including science, politics, law, philosophy, and literature. In all these areas, European societies satisfied their nomenclatural needs by natural means, which were triggered by new ideas and inventions. Consequently, they also drew upon Greek and Latin, that is, the languages of their cultural predecessors to help them refine their scientific nomenclature.

Turkey only attempted to implement these developments later and thus, the Turkish language was largely unprepared for such transformations. However, the Turks were not did not remain entirely indifferent toward Europe’s scientific breakthrough. Therefore, from the early 19th century, various sultans, statesmen, and intellectuals, realizing their belatedness in various fields, took certain concrete steps to overcome the shortcomings.

Conceived as a series of articles, this study discusses the ideas and methods of Turkish intellectuals at the turn of the 20th century about nomenclature development, with specific reference to the current state of Turkish as a language of science. The first section brief describes how European languages evolved into scientific ones. Subsequently, the initial 19th-century attempts to fulfill the needs of the Turkish language are discussed.

Anahtar Kelimeler

Turkish as a Language of Science, Scientific Nomenclature, Nomenclature Development, Turkish Language History

20. Yüzyıl Dönemecinde Bilim Dili Olarak Türkçeye Dair Bazı Notlar - I

Öz

Avrupa’da 18. ve 19. yüzyıllarda sanayi devrimlerinin ilk merhalesi gerçekleşirken ilmî, iktisadî, siyasî, hukukî, felsefî, edebî ve diğer sahalarda da değişmeler, gelişmeler yaşanmaktaydı. Avrupa milletleri söz konusu sahalarda dilin terminolojik ihtiyacını fikir, icat ve üretime paralel olarak tabii yollardan karşıladılar; kendi dillerinde gündelik hayata ait kelimeleri ıstılahî olarak kullanmanın yanı sıra kültürel temelleri üzerinde yaşadıkları tarihî toplumların dillerinden, Yunanca ve Latinceden yararlanmaktan imtina etmediler. Bilim dillerini bu surette geliştirdiler. 

Türkiye bu gelişmeleri sonradan takip ve taklit etme yoluna gittiğinden Türkçe de hazırlıksızdı. Fakat Avrupa’nın son yüzyıllarda gerçekleştirdiği ilmî hamlelere bigâne de kalınmadı. Birçok sahada kendisini gösteren gecikmişliğin farkına daha 18. yüzyılda varılmış, 19. yüzyılın başından itibaren bazı sultanlar, devlet ricali ve mütefekkirler tarafından eksiklikleri giderme yolunda birtakım müşahhas çalışmalar yapılmıştır. 

Birkaç bölüm hâlinde yayımlayarak tamamlamayı arzu ettiğimiz bu makalede 20. yüzyıla girerken Türk münevverinin ilmî terminolojinin geliştirilmesi hususunda sahip olduğu görüşler ve takip ettiği yollar, günümüzde Türkçenin bilim dili olarak durumu da gözetilerek ele alınacaktır. Bu ilk bölümde daha ziyade Avrupa dillerinin bilim dili olma sürecine kısaca değinilerek Türkçede ihtiyacın giderilmesine yönelik olarak 19. yüzyılda ilk etapta yapılan hamlelere temas edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Bilim Dili Olarak Türkçe, Bilimsel/İlmî Terminoloji, Terminolojinin gelişmesi, Türk Dili Tarihi

Kaynakça

• Bottomley, S. (2014). The British patent system and the industrial revolution 1700-1852: From privilege to property. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
• Eskin, Ş. (2017). Resimli Kâmûs-ı Fransevî. Dictionnaire Français-Turc Illustré. Fransızcadan Türkçeye lugat kitabı. Şemseddin Sami 1. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• İhsanoğlu, E. (2001). Science in the Ottoman Empire. In A. Y. Al-Hassan (Ed.), Science and technology in Islam: The different aspects of Islamic culture (Vol. 4, 565–591). Beirut: UNESCO Publishing.
• Janson, T. (2004). A natural history of Latin. New York, NY: Oxford University Press.
• Kara, İ. (2005). Bir felsefe dili kurmak: Modern felsefe ve bilim terimlerinin Türkiye’ye girişi (2. bs). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Karacaoğlu, E. (2016). Kırımlı Aziz İdris Bey’in hayatı, çalışmaları ve Cemiyet-i Tıbbiyye-i Osmâniye’de irad ettiği nutuk hakkında. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi, 24(1), 11–19.
• Levend, Â. S. (1960). Türk dilinde gelişme ve sadeleşme evreleri (2. bs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mardin, Ş. (1994). Jön Türklerin siyasi fikirleri 1895-1908 (5. bs). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Oesper, R. E. (1945). The birth of the modern chemical nomenclature. Journal of Chemical Education, June, 290–292.
• Özaltay, B. ve Kara, M. A. (1999). 19. yüzyılda tıp eğitiminin Türkçeleştirilmesi ve Lugât-ı Tıbbîye. E. Lucius, A. Mat, Ö. Öncel ve B. Özaltay (Ed.), Arslan Terzioğlu’na Armağan (Festschrift für Arslan Terzioğlu) içinde (s. 387–407). İstanbul: İsis Yayınları.
• Özvar, E. (2017). Osmanlı dünyasında yazma eser üretkenliği. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a: Osmanlı’da ilim ve fikir dünyası âlimler, müesseseler ve fikrî eserler (XVII. Yüzyıl) – sempozyum tebliğleri içinde (s. 19–44). İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Sadoğlu, H. (2003). Türkiye’de ulusçuluk ve dil politikaları. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Singer, C. J. (1958). A history of technology: The industrial revolution, c. 1750 to c. 1850 (Vol. 4). Oxford: Clarendon Press.
• Yasa, A. Ş. (2011). Türkçeyi geliştirme stratejisi olarak tercüme. Kebikeç, 31, 53–95.
• Yılmazer, Z. (2010). Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi. İslam Ansiklopedisi içinde (C. 38, s. 334–336). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi.