Old Uyghur kat- ‘to understand’ Verb

Yıl 2019, Cilt: 59 Sayı: 1, 193 - 201, 29.06.2019

Hacer Tokyürek

https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0012

Öz

On the back 8th line of U 3202 (T III M 111) the Berlin fragmant of Altun Yaruk Sudurs, which is an Old Uyghur text, appears a hendiadyoin as bilip katıp. And in Altun Yaruk Sudurs R-M, there is a handiadyoin as bilip ukup, which is parallel to the Berlin fragmant. Thus, in Old Uyghur there is the verb kat- meaning ‘to understand’. At first sight, this verb may be seen as a word of single use i.e. a hapax; but one should not be biased about this subject. Because, the dictionaries of the works aren’t generally formed in accordance with the context. Therefore, the meaning of words may be overlooked. In the Zeynelarap Epic, which is among the historical Andelip Epics, the verb kat- was detected as ‘to understand’. And again in Kitabü’l İdrak, which is among important Kipchak Turkish dictionaries, there is the verbs kaygur- ‘to denote’ with its Turkoman entrance, which can be explained as ka-d-gur-. The word appears in different ways in Turkish dialects. In conclusion, the verb kat- is ‘to understand’ in the Uyghur and we can make certain denotational corrections based on this word. The first on of these corrections is tokuz oguz begleri bodunı bu sabımın edgüti ėşid katıgtı tıŋla (KT N 2), whicg appears in the Kül Tėgin. The translation should be as follows: ‘Nine Oghuz chieftains, their people, hear my words well, comprehendingly, listen devotedly.’ The second one is ürüg amıl tikisiz katıgtı sözlesün bo daranıg, in Altun Yaruk Suudur, which should be given meaning as: ‘Calm/ enuiet and silently, shall he speak by understanding this dharani well.’

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur, kat-/kaḍ- ‘to understand’, Golden Light Sutra, Turkish dialects, hapax

Eski Uygurca Kat-/Kaḍ- ‘Anlamak’ Fiili

Öz

Eski Uygurca metni Altun Yaruk Sudur’un Berlin parçası olan U 3202 arka (T III M 111) 8. satırında bilip katıp şeklinde bir ikileme geçmektedir. Metnin paraleli olan R-M'de ise bilip ukup ikilemesi yer almaktadır. Bu fiil ilk bakışta tek kullanımlık kelime diğer bir deyişle hapaks olarak düşünülebilir; fakat bu konuda peşin hükümlü olmamak gerekir. Çünkü çalışmaların sözlükleri genellikle bağlama göre oluşturulmamaktadır. Tarihî metinlerden Andelip destanlarından olan Zeynelarap destanında kat- fiili ‘anlamak’ olarak tespit edilebilmiştir. Yine Kıpçak Türkçesi sözlüklerinden önemli bir yere sahip olan Kitabü’l İdrâk’ta Türkmence kaydı ile kaygur- ‘anlatmak’ fiili bulunmaktadır, bu fiil ka-d-gur- şeklinde açıklanabilir. Kelime Türk Lehçelerinde de farklı şekillerde görülür. Sonuç olarak Eski Uygurcada kat- fiili ‘anlamak’ manasındadır, bu kelimeden yola çıkarak belki bazı anlam düzeltmeleri yapılabilir. Bunlardan ilki Kö/ül Tėgin yazıtında yer alan tokuz oguz begleri bodunı bu sabımın edgüti eşid katıgtı tıŋla (KT Güney 2) “Dokuz Oğuz beyleri, milleti bu sözümü iyice işitin, anlayarak, kendinizi vererek dinleyin.” şeklinde olmalıdır. İkincisi ise Altun Yaruk Sudur’da yer alan ürüg amıl tikisiz katıgtı sözlesün bo daranıg ‘sakin/dingin ve sessiz [bir şekilde], bu dharaniyi iyi anlayarak söylesin’ şeklinde anlamlandırılmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, kat- ‘anlamak’, Altun Yaruk Sudur, Türk lehçeleri, hapaks

Kaynakça

• Arıkoğlu, E., Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) I Giriş- Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Atalay, B. (1999). Divanü Lügat-it-Türk, I-II-III-IV cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2012). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Konya: Kömen Yayınları.
• Azərbaycan Dilinin İzahli Lüğati (2006). III. Cild, Şərq-qərb, Bakı.
• Bang, W., Gabain, A. von (1930). Türkiche Turfan Texte III. Berlin 1929, (SPAW. Phil.-hist. Kl., 13 183211).
• Bang, W., Rachmati (Arat), G.R. (1929). Türkiche Turfan Texte VI, Das buddhische Sūtra Säkiz Yükmäk. Berlin, 1934, (SPAW.Phil.-hist. Kl. 1929, 1593-192).
• Berta, Á. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin… Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1931). Abû Hayyân - Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: EvkafMatbaası.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-hirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Çetin, E. (2012). Altun Yaruk Yedinci Kitap. Adana: Karahan Kitabevi. Erdal, M. (1991). Old Uyghur Word Formation I-II. (Turcologica 7.) Wiesbaden.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Ergin, M. (1998). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Giles, H. A. (1912). A Chinese-English Dictionary. Second Editions, Revised & Enlarged, Chine and London.
• Gulcalı, Z. (2015). Altun Yaruk Sudur X. Kitap (metin-çeviri-açıklamalar-sözlük). Tez Danışmanı: Prof. Dr. Mehmet Ölmez, Yıldız Teknik Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş-Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük I-II. Çeviren: Günay Karaağaç, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 829/1
• Nadelyayev, V. M., D. M. Nasilov, Ė. R. Tenişev, A. M. Sçerbak (1969). Drevnetjurkskij slovar’. Leningrad.
• Nobel, J. (1958), Suvarṇaprabhāsottamasūtra, das Goldglanz-sūtra, ein Sankrittext des MahāyānaBuddhismus, I-Tsing’s chinesische Version und ihre tibetische Übersetzung, Bd. 1. I-tsing’s chinesische Version Übersetz, eingeleitet, erläutert und mit einem photomechanischen Nachdruck des chinesischen Textes versehen. Leiden.
• Oraltay, H., Yüce, N., Pınar, S. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dünyası Araştırmaları Yayınları 8.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 529. Ölmez, M. (2012). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Ankara: BilgeSu.
• Öztürk, A. (2015). Karay Türkçesinin Tarihî ve Çağdaş Kıpçak Türkçesiyle Karşılaştırmalı Söz Varlığı – Fiil. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Şirin, H. (2015). Kül Tigin Yazıtı –Notlar-. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Rebi, David (2004). Krymchakskiy Yazyk, Krymchakskoy-Russkiy Slovar, Simferopol, Dolya, 2004
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 770.
• Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Thomsen, V. (2002). Orhon Yazıtları Araştırmaları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları:815. Tiöv, Empat (2008). Türkçe-Moğolca, Moğolca-Türkçe Sözlük. Еmpathy Counseling, Training & Publishing.
• Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toprak, F. (2006). “Andelib’in Destanlarında Dil ve Üslup Özellikleri”. I.Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, 09-15 Nisan 2006, İzmir. http://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u3202seite1.jpg