Definition of Etymology, A Short Evaluation on Etymological Dictionaries and The Ways of Entry of Foreign Words with r- into Turkish

Yıl 2019, Cilt: 59 Sayı: 1, 119 - 130, 29.06.2019

Mehmet Ölmez

https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0012

Öz

The definition of etymology varies from researcher to researcher. According to some researchers, etymology only consists of indicating the language the word comes from or showing the oldest form. According to others etymology is the representation of the smallest units and the derivational affixes that make up the word. Etymology, in its most widely known sense, is the work of making such explanations. The first known etymologist of Turkish language was Mahmud al-Kashgarî, who prepared Dîvânu Lugâti’t-Turk. Kashgarî was followed by Ottoman lexicographers, and Şemssettin Sami with his Kâmus-ı Türkî (according to me) was the most distinguished among them. Vámbéry outside of Turkey, B. Kerestedjiyan from Ottoman Empire can be counted as the firsts of the field. The oldest Turkish name for etymology is užik bošgutı “knowledge of syllable/vocabulary”. If we want to look up etymology of a word in contemporary Turkish, we should look at H. Eren, A. Tietze, S. Nişanyan and Kubbealtı Akademisi’s Misalli Büyük Türkçe Sözlük. When it comes to the history of Turkish and the history of borrowings, the widespread understanding tells that the age of the written language of Turkish has gone back to 1300 years. Actually, it is the age of the common written language. In their known history Turkic languages have borrowed words from other languages within the framework of certain rules. Below are examples of borrowing of foreign words starting with r-.

Anahtar Kelimeler

Etymology, Turkish, lexicology, borrowings, Iranian borrowings

Etimoloji Sözlükleri Üzerine Kısa Bir Değerlendirme, Tanımı ve r-’li Yabancı Kelimelerin Türkçeye Giriş Yolları

Öz

Etimolojinin gerçekte bir tek tanımı olması gerekse de bu tanım veya etimolojiden ne anlaşıldığı araştırmacıdan araştırmacıya değişebilmektedir. Kimi araştırmacıya göre etimoloji, sözcüğün hangi dilden girdiğini göstermekten ya da en eski şeklini göstermekten ibarettir. Kimisine göre sözcüğü oluşturan yapım ekleri ve sözcüğün götürülebildiği, yapılarına ayrılabildiği en küçük birimlerin gösterimidir. En yaygın bilinen anlamıyla etimoloji, bu tür açıklamalar yapma işidir. Türkçenin bilinen en eski, ilk etimoloğu Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü hazırlayan Mahmud el-Kaşgarî’dir. Kaşgarî’yi Osmanlı sözlükçüleri takip etmiş, bu konuda da zirveye Kâmus-ı Türkî’siyle (bana göre) Şemssettin Sami oturmuştur. Türkiye dışında Vámbéry, Osmanlıda ise B. Keresteciyan bu konudaki ilklerdendir. Etimoloji için kullanılan en eski Türkçe kelimenin ise ise ujik boşgutı “hece/kelime bilimi” olduğunu söyleyebiliriz. Günümüzde Türkçeyle ilgili bir kelimenin etimolojisine bakmak istersek H. Eren, A. Tietze, S. Nişanyan’ın çalışmaları ile Kubbealtı Akademisi’nin Misalli Büyük Türkçe Sözlük’üne bakmamız gerekir. Türkçenin tarihine, alıntıların tarihine gelince, yaygın anlayış Türkçenin, yazı dilinin yaşının 1300 yıl eskiye gittiğini anlatır. Oysa 1300 yıl geriye giden ortak yazı dilinin yaşıdır. Türk dilleri bilinen tarihi içerisinde başka dillerden kelime ödünçlerken belirli kurallar çerçevesinde bu ödünçlemeleri yapar. Aşağıda r- ile başlayan yabancı kelimelerin ödünçlenişinden örnekler yer alacaktır.

Anahtar Kelimeler

Etimoloji, Türkçe, sözlükçülük, alıntılar, İranî alıntılar

Kaynakça

• Ayverdi, İlhan, (2005). Misâlli Büyük Türkçe Sözlük (Kubbealtı Lugatı), 1-3, İstanbul: Kubbealtı Vakfı. → http://lugatim.com/
• Clauson, Sir Gerard, (1972): An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• DTS: Nadelyayev, (1969). V.M., et alii: Drevnetyurkskiy slovar’, Leningrad.
• Eren, Hasan, (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara. [Buraya ek için bak.: “Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğüne Yeni Katkılar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 2002, C: I, s. 107-159.]
• Von Gabain, Annemarie, (1974): Alttürkische Grammatik, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
• Gharib, B., (1995). Sogdian Dictionary (Sogdian-Persian-English), Tehran.
• Kara, Georg ve Peter Zieme, 1976: Fragmente tantrischer werke in uigurischer Übersetzung. Berlin.
• —, (1977): Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas „Tiefer Weg” von Sa-skya Paṇḍita und der Mañjuśrīnāmasaṃgīti. Berlin.
• Kubbealtı → Ayverdi
• Misalli → Ayverdi
• Müller, F. W. K., (1908). Uigurica [I], Berlin.
• Nişanyan, Sevan, (2007). Sözlerin Soyağacı. Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, 3. baskı, İstanbul.
• [Yenilenmiş ve genişletilmiş şekli: Nişanyan Sözlük. Çağdaş Türkçenin Etimolojisi] → https://www.nisanyansozluk.com/
• Ölmez, Mehmet, (1994). “Türk Dillerinin Sözlükleri ve Türk Sözlükçülüğü”, Uygulamalı Dilbilim Açısından Türkçenin Görünümü, s. 88-100. Ankara: Dil Derneği Yayınları. http://www.mehmetolmez.org/MehmetMakaleler/M_Olmez_C_06.pdf
• Ölmez, Mehmet, (1998a). “Etimoloji Sözlükleri”, Kebikeç, 6: 175-183.
• Ölmez, Mehmet, (1998b). “Şingko Şeli Tutung ve Eski Uygurcanın Sözvarlığına Katkıları”, Doğan Aksan Armağanı, Ankara, s. 107-110. http://www.mehmetolmez.org/MehmetMakaleler/M_Olmez_C_24.pdf
• Ölmez, Mehmet, (2008). “Türkçenin Etimoloji Sözlükleri ve Soyağacı”, Türklük Bilgisi Araştırmaları / Journal of Turkish Studies, vol. 32/I, III: 405-314.
• Ölmez, Mehmet, (2013). “Sözlerin Soyağacı (2)”, FSM İLMÎ ARAŞTIRMALAR İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Sayı 1, Bahar: 264-270.
• Pulleyblank, Edwin G., (1991). Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin, Vancouver.
• Raschmann, Simone-Christiane, (1995). Baumwolle im türkischen Zentralasien. Philologische und wirtschaftshistorische Untersuchungen anhand der vorislamischen uigurischen Texte, Wiesbaden.
• Steingass, F., (1892). A Comprehensive Persian-English Dictionary, London (1988, 8th impression).
• Tekin, Şinasi, (1980). Maitrisimit nom bitig: Die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāṣika-Schule. 1. Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen. 2. Analytischer und rückläufiger Index. Berlin.
• Tekin, Şinasi, (1989). “İlk Defa Müslüman Olan Türkler Oğuzlardı: Yabancı Kelimelerin Türkçeye Giriş Yolları ve oruç kelimesinin Hikâyesi”, Tarih ve Toplum, 72. (1989): 9-11.
• Tekin, Talat, (1975). Ana Türkçede Aslî Uzun Ünlüler (, Hacettepe Üniversitesi yayınları, Ankara. [Yeni baskısı: Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara 1995]
• Tietze, Andreas, (1999). Wörterbuch der griechischen, slavischen, arabischen und persischen Lehnwörter im Anatolischen Türkisch / Anadolu Türkçesindeki Yunanca, İslavca, Arapça ve Farsça Ödünçlemeler Sözlüğü, İstanbul, 280 s. [Hasan Eren, “Anadolu Ağızlarında Rumca, İslâvca ve Arapça Kelimeler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 1960, s. 295-371; “Anadolu Türkçesinde Yabancı Ögeler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 2003, C. II, s. 157-170].
• —, (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, I (A-E): İstanbul-Wien.
• —, (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, II (F-J): Wien.
• Zieme, Peter, 1975: “Ein uigurischer Erntesegen”, Altorientalische Forschungen, 3, 109-143.
• Zieme, Peter, und Ádám Molnár, (1989). “Ein weiterer uigurischer Erntesegen”, Altorientalische Forschungen, 16, 140-152.