An Attempt on a General Classification of the Musical Terms in Divan Poetry

Yıl 2020, Cilt: 60 Sayı: 2, 517 - 537, 28.12.2020

Emrah Bilgin

https://doi.org/10.26650/TUDED2020-804293

Öz

Klasik Türk edebiyatı tarihinde edebiyat ve şiirin yanında musiki sahasında da ilim sahibi olan şairlerin arasında ilm-i musikinin unsurları ile şiirler kaleme alan ve böylece musiki ıstılahlarının şiire girmesine vesile olmuş çok sayıda divan şairi vardır. Musiki makamları, usulleri, çalgıları ile çalgıların aksamı, şiir dilinde en çok kullanılmış olan musiki ıstılahlarıdır. Bu ıstılahlar içerisinde adı en çok geçenler ise makamlar ile çalgılardır. Bu çalışmada makam ve çalgıların her biri, esasında şiire farklı anlamlar kattığından türlerine ve kullanıldıkları yere göre de kendi içinde sınıflandırılmıştır. Musiki icrasında adı geçen şahıslar ve mekânlar da şu ana kadarki incelemelerde tespit edilebildiği kadarıyla yine kendi içinde tasnif edilmiştir. Tüm bu ıstılahların haricinde musiki ıstılahları ile kurulmuş deyimler de kendi içinde bölümlere ayrılmıştır. Musikiye dair yapılan araştırmalara katkı sağlaması amaçlanan bu çalışmada divan şiirinde adları geçen musiki ıstılahlarına dair yeni bir tasnif yapılmıştır. Buradaki temel gaye de sadece bahsi geçen ıstılahlara dair bir sınıflandırmanın yapılmasıdır. Bu ıstılahların klasik şiir geleneği içerisinde ne şekilde incelenebileceğine dair henüz netleşmiş bir kanaat yoktur. Bu nedenle bu çalışma ile musiki ıstılahları ile ilgili böyle bir bahsin olduğu konusunda endişe oluşturulması da amaçlanmıştır. Böylece klasik şiir geleneği içerisinde musiki ıstılahlarının ne kadar önemli bir yerde olduğuna dair pek çok husus ortaya konulabilecektir.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish literature, classical Turkish music, poem and music, musical terms

Divan Şiirinde Geçen Musiki Istılahlarına Dair Genel Bir Tasnif Denemesi

Öz

Klasik Türk edebiyatı tarihinde edebiyat ve şiirin yanında musiki sahasında da ilim sahibi olan şairlerin arasında ilm-i musikinin unsurları ile şiirler kaleme alan ve böylece musiki ıstılahlarının şiire girmesine vesile olmuş çok sayıda divan şairi vardır. Musiki makamları, usulleri, çalgıları ile çalgıların aksamı, şiir dilinde en çok kullanılmış olan musiki ıstılahlarıdır. Bu ıstılahlar içerisinde adı en çok geçenler ise makamlar ile çalgılardır. Bu çalışmada makam ve çalgıların her biri, esasında şiire farklı anlamlar kattığından türlerine ve kullanıldıkları yere göre de kendi içinde sınıflandırılmıştır. Musiki icrasında adı geçen şahıslar ve mekânlar da şu ana kadarki incelemelerde tespit edilebildiği kadarıyla yine kendi içinde tasnif edilmiştir. Tüm bu ıstılahların haricinde musiki ıstılahları ile kurulmuş deyimler de kendi içinde bölümlere ayrılmıştır. Musikiye dair yapılan araştırmalara katkı sağlaması amaçlanan bu çalışmada divan şiirinde adları geçen musiki ıstılahlarına dair yeni bir tasnif yapılmıştır. Buradaki temel gaye de sadece bahsi geçen ıstılahlara dair bir sınıflandırmanın yapılmasıdır. Bu ıstılahların klasik şiir geleneği içerisinde ne şekilde incelenebileceğine dair henüz netleşmiş bir kanaat yoktur. Bu nedenle bu çalışma ile musiki ıstılahları ile ilgili böyle bir bahsin olduğu konusunda endişe oluşturulması da amaçlanmıştır. Böylece klasik şiir geleneği içerisinde musiki ıstılahlarının ne kadar önemli bir yerde olduğuna dair pek çok husus ortaya konulabilecektir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, klasik Türk musikisi, şiir ve müzik, müzik terimleri, Türk müziği makamları

Kaynakça

• Akdoğan, Y. (t.y.). Ahmedî Dîvân. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim tarihi 04 Eylül 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0
• Akkaya, H. (1994). Nevres-i Kadîm ve Türkçe Divanı [Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aksoy, H. (1985). Şemsi’nin Gülşen-âbâd Mesnevîsi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3, 125-177.
• Aksu, C. (1996). İbrahim Hanif Divanı [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Alpay, A. İ. (1992). Nahifî Süleyman Efendi (Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni) [Doktora Tezi]. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arı, A. (2018). Sâkıb Dede (Mevlevîlikte Bir Hanedanlık Kurucusu) Dîvân. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim tarihi 04 Eylül 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59860,sakib-dede-divanipdf.pdf?0
• Bilgin, E. (2019). Klâsik Şiirde Manayı Sağlayan Bir Unsur Olarak Mûsikî Makamlarının Kullanılışına Dair Bazı Örnekler. İçinde Türk Dili ve Edebiyatı Bilgi Şöleni Sempozyumu (21-23 Haziran 2019) Bildiriler (ss. 349-359). Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Canım, R. (1998). Türk Edebiyatında Sakinâmeler ve İşretnâme (1. Basım). Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ergun, S. N. (1935). Âşık Ömer Hayatı ve Şiirleri. Semih Lütfi Matbaası ve Kitabevi.
• Karadeniz, M. E. (2013). Türk Mûsikîsinin Nazariye ve Esasları (1. Basım (1983'te yapılan basımın tıpkıbasımı)). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kavruk, H. (t.y.). Şeyhülislâm Yahyâ Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim tarihi 04 Eylül 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10655,seyhulislamyahyadivanihasankavrukpdf.pdf?0
• Kutlar Oğuz, F. S. (2017). Arpaemîni-zâde Mustafa Sâmî Dîvân. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim tarihi 04 Eylül 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56084,arpaeminizade-mustafa-sami-divanipdf.pdf?0
• Müstakîmzâde Süleymân Sa‘deddîn Efendi. (t.y.). İlm-i Mûsikîye Dâ’ir Risâle. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Eski Hazine, 1719.
• Nâbî. (t.y.-a). Dîvân-ı Nâbî. Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye.
• Nabi. (2018). Hayrâbâd (M. Gökcan & H. Koç, hzl.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim tarihi 08 Eylül 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59849,nabi-hayrabadpdf.pdf?0
• Okçu, N. (t.y.). Şeyh Gâlib Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim tarihi 04 Eylül 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10654,metinpdf.pdf?0
• Okyay, E. (2005). Senîh-i Mevlevî Divanı [Yüksek Lisans Tezi]. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özkan, İ. H. (2017). Türk Mûsikîsi Nazariyatı ve Usûlleri Kudüm Velveleleri (8. Basım). Ötüken Neşriyat.
• Öztuna, Y. (2000a). Âgaaze-i Kâbilî. İçinde Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi (s. 5). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Öztuna, Y. (2000b). Irâk. İçinde Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi (s. 163). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Öztuna, Y. (2000c). Müberkaa. İçinde Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi (s. 279). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Öztuna, Y. (2000d). Mürekkeb Makam. İçinde Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi (ss. 280-284). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Öztuna, Y. (2000e). Nihâvend. İçinde Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi (ss. 300-301). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Öztuna, Y. (2000f). Râhatü’l-ervâh. İçinde Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi (s. 376). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Say, A. (1985). Dizi. İçinde Müzik Ansiklopedisi (C. 2, s. 446). Sanem Matbaası.
• Sefercioğlu, M. N. (1999). Dîvan Şiirinde Mûsikî ile İlgili Unsurların Kullanılışı. İçinde Osmanlı Ansiklopedisi (C. 9, ss. 649-668). Yeni Türkiye Yayınları.
• Tanyaş, H. (1995). Bağdatlı Ruhi ve Ziya Paşa Terkib-i Bentler ve Terci-i Bent (Esas Metin ve Manzum Çeviriler) (1. Basım). Kavaklıdere Kültür Yayınları.
• Varışoğlu, M. C. (1997). Hâtem Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Divanının Tenkitli Metni ve İncelemesi [Yüksek Lisans Tezi]. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yekbaş, H. (2014). Fihrist-i Makâmât Ahmed Avni Konuk’a mı Aittir? Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 31, 205-238.
• Yenikale, A. (2017). Sünbülzâde Vehbî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim tarihi 04 Eylül 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56212,sunbulzade-vehbi-divanipdf.pdf?0
• Yıldırım, M. (2008). Priştineli Nuri ve Divanı [Yüksek Lisans Tezi]. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Zülfe, Ö. (1998). Nâşid (1749-1791) Dîvân) [Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.