Çingenelerin “Yerleşme Stratejileri”nin Türk Edebiyatına Yansıması

Yıl 2021, Cilt: 61 Sayı: 2, 561 - 584, 30.12.2021

Serap Aslan Cobutoğlu

https://doi.org/10.26650/TUDED2021-931814

Öz

Yaşam alanları ve şekilleri bakımından farklılık arz eden ve son yıllarda kendilerine tanınan haklarla dikkat çeken Çingeneler, sosyoloji, tarih, etnoloji, antropoloji gibi pek çok disiplinin ve sanat şubesinin yanı sıra edebiyatın da ilgi alanına girmektedirler. Bu noktada şiir, hikâye, roman, tiyatro gibi türlerde kimlikleri, sosyo-kültürel yapıları, meslekleri ve yaşam biçimleriyle yer almaktadırlar. Bununla birlikte Çingenelerin kent içindeki yerleşme deneyimleri, kentsel dönüşüm odaklı yerleşme sorunları, mekânsal damgalanma gibi hususları kapsayacak biçimde mekânsal boyutuyla da hikâye ve roman türü başta olmak üzere pek çok eserde varlık gösterdikleri görülmektedir. Ancak edebiyat sahasında yapılan çalışmalarda bu boyutun çoğu kez ihmal edildiği görülmektedir, hatta Çingeneleri mekânsal boyutla değerlendiren bir çalışma neredeyse bulunmamaktadır. Oysa akademik çalışmalarda kurulan bu ilginin antropoloji, etnoloji başta olmak üzere disiplinlerarası çalışmalara kaynak ve veri oluşturacağı açıktır. Bu perspektiften hareketle bu çalışmada Türk kültürünün ve gündelik hayatının önemli bir parçasını teşkil eden Çingenelerin, kentsel ölçekteki “yerleşme stratejileri”nin edebi metinlerdeki yansıması üzerinde durulmaktadır. Bu bağlamda çalışmada, edebiyata çok boyutlu olarak yansıyan Çingenelerin hikâye ve roman türü üzerinden yerleşme pratikleri ile ilgili bir fikir vermek, yurt edinme süreçlerini anlaşılır kılmak, kent içinde ürettikleri mekânların içinde ve dışında diğer grup ve topluluklarla birlikte yaşama katılma ve kentsel mekânda kendilerine alan açma çabalarını gözlemlemek amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çingene, yerleşme stratejileri, yeni araziler keşfetme, kent içi boşlukları doldurma, zorunlu yerleşim alanlarından dağılma, yer-yurt sorunu

Reflection of Gypsies’ “Settlement Strategies” in Turkish Literature

Öz

Gypsies, who differ in their living spaces and who have recently drawn attention due to rights granted to them, appear in the field of literature, in many branches of art, and in disciplines such as sociology, history, ethnology, and anthropology. Currently, Gypsies are portrayed in such genres as poetry, story, novel, and theater, along with their identities, socio-cultural structures, professions, and lifestyles. In addition, Gypsies appear in literary genres that express their spatial dimension, including issues such as urban settlement experiences, settlement problems focused on urban transformation, and spatial stigma. In literary studies, however, Gypsies’ spatial dimension is often neglected; almost no studies treat them according to spatial dimension. Clearly however, this interest, once established in academic studies, will constitute sources and data for interdisciplinary studies, especially in anthropology and ethnology. Based on this perspective, the study reflects Gypsies’ urban-scale settlement strategies, which in literary texts constitute an important part of our culture and our daily life and are of undeniable beauty and color. With this background, the study aims to outline Gypsies’ settling practices through stories and novels and to make their homeland process understandable.

Anahtar Kelimeler

Gypsy, settlement strategies, new land discoveries, filling the urban void, dispersal from compulsory residential areas, land-dormitory problem

Kaynakça

• Abasıyanık, S. F. (2011). Mürüvvet. Lüzumsuz adam içinde (s. 9-16). İstanbul: YKY. google scholar
• Abasıyanık, S. F. (2011). Sur dışında hayat. Havuzbaşı içinde (s. 73-79). İstanbul: YKY. google scholar
• Ahmet Mithat Efendi (2001). Çingene. F. Gökçek, S. Çağın (Haz.), Letaif-i rivayat içinde (s. 437-496). İstanbul: Çağrı Yayınları. google scholar
• Akmaca, C. (2015). Çeribaşı Rüstem Ağa Erzurum’dan İstanbul’a bir göç hikâyesi (1.bs). İstanbul: Evrensel Yayınları. google scholar
• Aksel, M. (2004). Çingene şalvarı. H. Aydın (Haz.), Türk ve dünya yazarlarından çingene öyküleri içinde (s. 13-18). İstanbul: İnkılap Yayınları. google scholar
• Alpman, N. (2014). Başka dünyanın insanları çingeneler. İstanbul: Ozan Yayınları. google scholar
• Altınöz, İ. (2005). Osmanlı toplumunda çingeneler. (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, Tarih Anabilim Dalı, İstanbul. google scholar
• Altınöz, İ. (2013). Osmanlı toplumunda çingeneler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. google scholar
• Alus, S. M. (2004). Eski İstanbul’da çingeneler. H. Aydın (Haz.), Türk ve dünya yazarlarından çingene öyküleri içinde (s. 7-11). İstanbul: İnkılap Yayınları. google scholar
• Arayıcı, A. (2008). Avrupa’nın vatansızları çingeneler. İstanbul: Kalkedon Yayınları. google scholar
• Arı, K. (2003). Büyük mübadele Türkiye’ye zorunlu göç 1923-1925. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. google scholar
• Asseo, H. (2007). Çingeneler bir Avrupa yazgısı (O. Türkay, Çev.). İstanbul: YKY. google scholar
• Baltacıoğlu, T. (1994). Hacıhüsrev. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi içinde (s. 480-481). C. 3. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını. google scholar
• Beler, T. A. (1946). Beyoğlu piliçleri (1.bs). İstanbul: Akay Yayınları. google scholar
• Braudel, F. (1992). Tarih üzerine yazılar (M. A. Kılıçbay, Çev.). Ankara: İmge Yayınları. google scholar
• Buyrukçu, M. (1992). Dar sokaklardaki duman (1.bs). İstanbul: Cem Yayınları. google scholar
• Clebert, J. P. (1963). The gypsies. New York: P. Dutton&Co. google scholar
• Çağın, Ş. (2020). Türk edebiyatında göçebe çingenelerde gündelik hayat ve göçebe çingene kadınları. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 9(23), 170-187. google scholar
• Çetin, B. I. (2017). Kimlikleriyle romanlar: Türkiye’deki roman vatandaşlara yönelik sosyal içerme ulusal strateji belgesi ve birinci aşama eylem planı’nın değerlendirilmesi. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 15(1), 85-112. google scholar
• Devecioğlu, A. (2007). Ağlayan dağ susan nehir (1.bs). İstanbul: Metis Yayınları. google scholar
• Dinçer, H. (2014). Bir çingenenin romanı (1.bs). İstanbul: Ozan Yayınları. google scholar
• Dişli, S. Ö. (2016). “Çingene” mi, “roman” mı? bir inşa süreci. AÜDTCF Antropoloji Dergisi, (31), 97-117. google scholar
• Doğan, H. (2016). İdeolojik bir kurgu ve ötekileştirme referansı olarak ‘insan doğası’: Bartın romanları örneği”, AÜDTCF Antropoloji Dergisi, (31), 141-158. google scholar
• Durmaz, B. (2015). Bir fasit daire (2.bs). İstanbul: Can Yayınları. google scholar
• Duygulu, M. (1994). Çingeneler. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi içinde (s. 514). C. 3. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı. google scholar
• Duygulu, M. (2006). Türkiye’de çingene müziği / batı grubu romanlarında müzik kültürü. İstanbul: Pan Yayınları. google scholar
• Erdoğdu, S. (2016). Romanika çingenem (1.bs). İstanbul: Pamiray Yayınları. google scholar
• Erol, S. (2010). Leylak mevsimi. İstanbul: Kubbealtı Yayınları. google scholar
• Fırat, M. (2016). Çingeneliği anlamanın imkânı: Çingeneler üzerine sosyolojik bir araştırma (Malatya örneği). (Doktora Tezi). Fırat Üniversitesi, Sosyoloji Anabilim Dalı, Elazığ. google scholar
• Fraser, A. (2005). Avrupa halkları çingeneler (İ. İnanç, Çev.). İstanbul: Homer Yayınları. google scholar
• Gökbilgin, M. T. (1977). Çingene. İslam ansiklopedisi içinde (s. 420-426). C. 3. İstanbul: MEB Yayınları. google scholar
• Göncüoğlu, S. F. ve Yavuztürk, Ş. P. (2009). Sulukule ve çingeneleri. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, (23), 113-114. google scholar
• Güldürmez, S. (2016). Osman Cemal Kaygılı’nın çingeneler ve Ahmet Mithat Efendi’nin çingene romanları ışığında Osmanlı toplumundaki çingenelerin yazınsal metinlere aksi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(45), 125-134. google scholar
• Güneş, M. (2016). Sabahatttin Ali’nin eserlerinin kaynakları. Ankara: Hece Yayınları. google scholar
• Gürpınar, H. R. (1939). Kıpti düğünü. Gönül ticareti içinde (s. 125-133). İstanbul: Hilmi Yayınları. google scholar
• Gürpınar, H. R. (1969). İffet (4.bs). İstanbul: Oya Yayınları. google scholar
• Gürpınar, H. R. (1947). Hayattan sayfalar (3.bs). İstanbul: Hilmi Yayınları. google scholar
• Hancook, I. (2002). We are the romani people. Hatfield: University of Hertfordshine. google scholar
• Harvey, D. (2009). Sosyal adalet ve şehir (M. Moralı, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları. google scholar
• Kaçan, M. (2014). Ağır roman (2.bs). İstanbul: Everest Yayınları. google scholar
• Karay, R. H. (2014). Sarı bal. Memleket hikâyeleri içinde (s. 69-79). İstanbul: İnkılap. google scholar
• Kaygılı, O. C. (1972). Çingeneler (3.bs). Ankara: Bilgi Yayınları. google scholar
• Kaygılı, O. C. (2003a). Sulukule’deki oturanlara neden çingene diyorlar?. Köşe bucak İstanbul içinde (s. 189-192). İstanbul: Selis Yayınları. google scholar
• Kaygılı, O. C. (2003b). Beyoğlu’nun iç açan Bülbülderesi!. Köşe bucak İstanbul içinde (s. 260-262). İstanbul: Selis Yayınları. google scholar
• Kaygılı, O. C. (2003c). Feriköyü sokakları ve siyah çağlayan!. Köşe bucak İstanbul içinde (s. 178-181). İstanbul: Selis Yayınları. google scholar
• Kenrick, D. (2006). Çingeneler Ganj’dan Thames’e (B. Tırnakçı, Çev.). İstanbul: Homer Yayınları. google scholar
• Kılınç Demirvuran, G. (2007). Kentsel ölçekte mekânsal ayrışma: Edirne çingene mahallesi örneği. (Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı, Ankara. google scholar
• Kiracı, A. Ö. (2020). Edebiyatımızda çingeneler. İstanbul: İlbilge Yayınları. google scholar
• Koçu, R. E. (1965). Çingeneler. İstanbul ansiklopedisi içinde (s. 3986-4006). C. 7. İstanbul: Reşad Ekrem Koçu ve Mehmed Ali Akbay İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi. google scholar
• Kolukırık, S. (2004). Aramızdaki yabancı: Çingeneler. (Doktora Tezi). Ege Üniversitesi Kurumlar Sosyolojisi Anabilim Dalı, İzmir. google scholar
• Kolukırık, S. (2005). Türk toplumunda çingene imgesi ve önyargısı. Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 8(2), 1-20. google scholar
• Lefebvre, H. (1991). The production of space (D. Nicholson-Smith, Trans.). USA: Oxford Blackwell. google scholar
• Marsh, A. (2008). Etnisite ve kimlik: Çingenelerin kökeni. E. Uzpeder, S. Gökçen, S. Özçelik, S. Danova/ Roussinova (Der.), Biz buradayız! Türkiye’de romanlar, ayrımcı uygulamalar ve hak mücadelesi içinde (s. 19-28). İstanbul: Mart Yayınları. google scholar
• Marushiakova, E. ve Popov, V. (2006). Osmanlı İmparatorluğu’nda çingeneler (B. Tırnakçı, Çev.). İstanbul: Homer Yayınları. google scholar
• Nemutlu, Ö. (2020). Türk edebiyatında çingenelerde müzik ve dans. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 9(23), 208-224. google scholar
• Okely, J. (2018). Ötekinin rejiminde yersiz yurtsuzlaştırılmış ve mekânda hudutsuz kültürler (B. Kurban, Çev.). MSGSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 2(18), 233-235. google scholar
• Onaran İncirlioğlu, E. (2007). Genişleyen Avrupa’da “çingeneler”: Orta ve doğu Avrupa’daki roman yoksulluğunun Türkiye romanları için düşündürdükleri. S. Kolukırık (Haz.), Yeryüzünün yabancıları çingeneler içinde (s. 55-69). İstanbul: Simurg Yayınları. google scholar
• Ortaylı, İ. (1994). Sulukule. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi içinde (s. 70-71). C. 7. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını. google scholar
• Ömer Seyfettin (2007). Deve. H. Argunşah (Haz.), Bütün eserleri hikâyeler 3 içinde (s. 187-190). İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Özkan, A. R. (2000). Türkiye çingeneleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Yayınları. google scholar
• Sabahattin Ali (2009). Değirmen. Değirmen içinde (s. 13-23). İstanbul: YKY. google scholar
• Sınar, A. (2003). Yazarlarımızın gözüyle çingeneler. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, (8), 143-164. google scholar
• Söğüt, M. (2010). Dolapdere kürt kediler çingene kelebekler (1.bs). İstanbul: Heyamola Yayınları. google scholar
• Sway, M. (1988). Familiar strangers: Gypsy life in America. Urbana: University of Illinois. google scholar
• Taylan, H. H. ve Barış, İ. (2015). Romanlar ve sosyal dışlanma. Konya: Çizgi Yayınları. google scholar
• Tekeli, İ. (1994). Gecekondu. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi içinde (s. 381). C. 3. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını. google scholar
• Tekin, L. (2009). Berci kristin çöp masalları (12.bs). İstanbul: Everest Yayınları. google scholar
• Toprak, Z. ve Yağlıdere, A. (2005). Kentlerin mekânsal kullanımında dönüşümü zor adacıklar: İzmir örnekleminde roman mahalleleri. I. Uluslararası Roman Sempozyumu 04-06 Mayıs 2005, Edirne. google scholar
• Yılgür, E. (2006). İstanbul çingeneleri: Karşılıksız bir aşk hikâyesi. İstanbul Dergisi, (57), 34-39. google scholar
• Yılgür, E. (2014a). Peripatetik gruplar ve kentsel mekâna ilişkin yerleşme stratejileri: Ihlamur Deresi, Küçükbakkalköy, Hasanpaşa, Unkapanı ve Kuştepe örnekleri. Toplum ve Bilim, (130), 189-213. google scholar
• Yılgür, E. (2014b). Geç-peripatetik roman tütün işçilerinde ücretli istihdam ve politizasyon deneyimleri. (Doktora Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyoloji Anabilim Dalı, İstanbul. google scholar
• Yılgür, E. (2017a). Türkiye’de peripatetik topluluklar: Jenerik terimler ve öz etnik kategorizasyon biçimleri. Nişantaşı Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(1), 1-25. google scholar
• Yılgür, E. (2017b). Kumkapı hisarında bir teneke mahallesi: 19. yüzyıl İstanbul’unda erken modern kent yoksulluğu. İdealkent, 8(22), 538-576. google scholar
• Yiğitler, Ş. Ş. (2018). Çocuk romanlarında çingenelik algısı ve çingene çocuk imajı. Çocuk ve Medeniyet, (2), 83-111. google scholar
• Willems, W. (1997). In search of the true gypsy, from englightment to final solution. London: Frank Cass. google scholar
• Elektronik Kaynaklar
• Yahya Kemal Mahallesi. 24.10.2020 tarihinde arkiv.com.tr/proje/yahya-kemal-mahallesi/1123 adresinden edinilmiştir. google scholar
• Kâğıthane Rehberi, 2008. 27.09.2020 tarihinde http://www.kagithane.istanbul/images/download/kagithane_ rehberi2008.pdf adresinden edinilmiştir. google scholar