Türkçe ve Rusçada Benzer ve Ayrılan Yönleriyle Örtmeceler

Yıl 2022, Cilt: 62 Sayı: 2, 455 - 487, 30.12.2022

Hanife Saraç , Eda H. Tan Metreş

https://doi.org/10.26650/TUDED2022-1123441

Öz

Bu çalışmada Rusça ve Türkçede örtmeceler konusu karşılaştırmalı olarak ele alınmakta ve her iki dilde “Anlam”a ve “Şekil”e dayalı olmak üzere kategorize edilerek incelenmektedir. Yapılan inceleme neticesinde, Türkçe için oluşturulan ve “anlama dayalı örtmeceler” sınıflandırmasında yer alan “Anlam Kayması”, “Benzetme, Teşbih”, “Abartma”, “Tür Adı Kullanma” ve “Yerlileştirme” gibi maddelerin Rusçadaki “sözcüksel anlama dayalı örtmece” sınıflandırmasında bulunmadığı saptanmıştır. Benzer bir biçimde Rusça sözvarlığında yer etmiş olan “Eş Köklü Kelime Kullanım Yöntemi”, “Eksiltme Yöntemi”, “Meiosis Yöntemi” ve “Ünlem Kullanımı Yöntemi” gibi maddelerin de Türkçe için oluşturulan kategorizasyonda karşılığının bulunmadığı ortaya konmuştur. Bu anlamda iki dilin ortak yönlerinden biri olarak ise “Metaforlaştırma Yöntemi” (Rusçada) ve “Deyim Aktarması, İğretileme, Metafor” (Türkçede) anlamsal derinlikleriyle ele alınmış, bu başlık özelinde Rusçadaki anlam odaklı aktarımların renk, şekil, işlev gibi benzerlikler üzerinden oluşturulduğu, Türkçede ise doğa-insan döngüsü üzerinden bir aktarma yolu izlendiği saptanmıştır. Diğer yandan hem Rusça hem Türkçe söz varlığında yer alan “Şekle Dayalı Örtmeceler” de iki dildeki benzer ve ayrışan maddeler üzerinden değerlendirilmiş ve örnekler üzerinden açıklanmıştır. Çalışmadan elde edilen sonuçlar göstermektedir ki günlük hayatta, politikada ya da edebiyatta sıklıkla başvurulan örtmeceler farklı dillerde de vücut bulmakta, morfolojik ve anlamsal düzeyde farklılıklar/ benzerlikler sergilemektedir. Dilin bu evrensel olma özelliğini ortaya koyan unsurlardan biri olarak örtmeceler, kaba olanı estetize etme ya da asıl söylenmek isteneni maskeleme amaçlı kullanımlarıyla dil olgusunun önemli araçlarından birini teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Örtmeceler, dil, Rusça, Türkçe, anlam, morfoloji, kültürel farklılıklar

Similarities and Dissimilarities in Euphemisms in Turkish and Russian

Öz

This study discusses and compares the subject of euphemisms in Russian and Turkish. It first categorizes and then examines euphemisms based on ‘meaning’ and ‘structure’ in both languages. As a result of the examination, the study determined that items such as ‘semantic shift’, ‘simile’, ‘hyperbole’, ‘using common nouns’, and ‘domestication’—which were created for Turkish and included in the ‘meaning-based euphemisms’ classification—were absent in the ‘lexical meaning-based euphemisms’ classification in Russian. Similarly, the study also revealed that the items such as ‘the way of using paronyms’, ‘the ellipsis method’, ‘meiosis method’, and ‘interjection method’, which occur in the Russian vocabulary, do not have equivalents in the categorization created for Turkish. In this sense, the study semantically analysed one of the common aspects of the two languages in depth, the ‘metaphorization method’ (in Russian) and ‘idiom transfer and metaphors’ (in Turkish), and determined that meaning-based transfers in Russian were formed through commonalities of colour, shape, and function, while Turkish made transfers through the nature–human cycle. In contrast, the study evaluated ‘structure-based euphemisms’ in both the Russian and Turkish vocabulary based on similar and divergent items in the two languages, which were explained through examples. The study results show that euphemisms, which are frequently used in daily life, politics or, literature, also appear in different languages and show differences/similarities at the morphological and semantic levels. As one of the elements that reveal this universal characteristic of language, euphemisms constitute one of the significant tools of the language phenomenon with their use to aestheticize vulgar terms or mask intended meaning.

Anahtar Kelimeler

Euphemisms, language, Russian, Turkish, semantics, morphology

Kaynakça

• Ahmanova, O. (1969). Slovar’lingvisticeskih terminov (İzd.4-oje). Moskva: Sovetskaja entsiklopedija. google scholar
• Aksan, D. (1990). Her yönüyle dil. Ankara: TDK. google scholar
• Aktunç, H. (1998). Türkçenin büyük argo sözlüğü (tanıklarıyla). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
• Avrupa’nın Gündemi | Fransa’da sosyal güvencesizlik yangını [Editorial]. (2019, November 17). Evrensel. Retrieved from: https://www.evrensel.net/haber/391084/avrupanin-gundemi- fransada-sosyal-guvencesizlik-yangini google scholar
• Aymoldina, A. (24-26 nojabrja 2009). K voprosu ob issledovaniyah javlenija evfemizma i ego klassifikatsij. Materialy mezdunarodnoj naucno-prakticeskoj konferentsii “Innovatsionnye tehnologi v teorii i praktike prepodavanija yazyka i literatury: problemy i puti resenija”, Yevraziyskiy Natsional’nıy Universitet im. L. N. Gumileva, Astana, Sektsija IV, p. 11-16. google scholar
• Baskova, Ju. (2006). Evfemizmy kak sredstvo manipulirovanija v jazyke SMİ na materiale russkogo i anglijskogo jazykov (Doctoral dissertation). Krasnodar. google scholar
• Bilginer, H. (2011). Batı dillerinde ve Türkçede güzel adlandırmalar. Türk Dili, 598, pp. 441- 445. google scholar
• Boldyrev, N. N. & Aleksikova, Ju. V. (2012). Kognitivnyj aspekt evfemizatsii (na materiale anglijskogo yazıka), Voprosy kognitivnoj lingvistiki, N 2 (023), pp. 5-11. google scholar
• Condon, J. C. (1998). Kelimelerin büyülü dünyası (M. Çiftkaya, Trans.). İstanbul: İnsan Yayınları. google scholar
• Çabuk Çiftoğlu, A. (2015). Türkçede örtmece sözlerin oluşum yolları. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4 / 5, pp. 136-160. google scholar
• Çelik, C. (2011). Türkiye Türkçesinde örtmece ve tabu kelimeler [Unpublished master’s thesis]. Doğu Akdeniz University, Northern Cyprus. google scholar
• Davutoğlu gücünü kaybediyor [Editorial]. (2016, May 2). BBC News. Retrieved from: https://www.bbc. com/turkce/haberler/2016/05/160502_reuters_davutoglu google scholar
• Demirci, K. (2008). Örtmece (euphemism) kavramı üzerine. Millî Folklor,77, pp. 21-35. google scholar
• Freud, S. (2002). Totem ve tabu. (K. Sahir Sel, Trans.). İstanbul: Sosyal Yayınları. google scholar
• Güngör, A. (2006). Tabu-örtmece (euphemism) sözler üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 29, pp. 69-93. google scholar
• Jaskevic, A. A. (2007). Modifikatsija formy slova kak sposob sozdanija evfemizma i disfemizma. Trudy Kongressa. III Mejdunarodnyj kongress issledovatelej russkogo yazyka, MGU, Moskva, p. 160. google scholar
• Karaağaç, G. (2013). Anlam: Anlam bilimi ve iletişim. İstanbul: Kesit Yayınları. google scholar
• Karabulut, F. & Ospanova, G. (2013). Örtmece sözlerin mantığı: Kazak Türkçesi ile Türkiye Türkçesinde karşılaştırmalı model analizi. Teke Dergisi 2/2, pp. 122-146. google scholar
• Karasik, V. (1991). Yazyk sotsial’nogo statusa. Moskva: İn-t yazyk-ja AN SSSR. google scholar
• Katsev, A. (1988). Yazykovye tabu i evfemija. Leningrad: LGPİ google scholar
• Kovsova, M. (2007). Semantika ipragmatika evfemizmov. Kratkij tematiceskijslovar’sovremennyh russkih evfemizmov. Moskva: Gnozis. google scholar
• Krysin, L. (1994). Evfemizmy v sovremennoj russkoj reci’. Rusistika, N» 1-2, 28-49. google scholar
• Krysin, L. (2004). Russkoje slovo, svoye i cujoye: issledovanija po sovremennomu russkomu yazyku i sotsiolingvistike. Moskva: Yazyki slavjanskoj kul’tury. google scholar
• Krysin, L. (2007). Sovremennyj russkij yazyk. Leksiceskaja semantika. Moskva: Akademija. google scholar
• Matveyeva, T. (2010). Polnyj slovar’ lingvisticeskikh terminov. Rostov-na-Donu: Feniks. google scholar
• Mironina, A. (2012). Politiceskije evfemizmy kak sredstvo realizatsii strategii uklonenija ot istina v sovremennom politiceskom diskurse (Doctoral dissertation), Novgorod. google scholar
• Moskvin, V. (2010). Evfemizmy v leksiceskoj sisteme sovremennogo russkogo yazyka (İzd. 4-je). Moskva: Stereotip. google scholar
• Nikitina, T. G. (1999). Tak govorit molodoj. Russkaja rec’, N» 4, pp. 115-117. google scholar
• Ojegov, S. (1990). Slovar’ russkogo yazyka (23-ye izd). Moskva: Russkij yazyk. google scholar
• Ospanova, G. (2014). Türkiye Türkçesinde örtmeceler (Doctoral dissertation), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri. google scholar
• Örnek, S. V. (2000). Etnoloji sözlüğü. Ankara: A.Ü. DTCF Yayınları. google scholar
• Özder M. A. (1981). Türk halkbiliminde düğün, evlilik, akrabalık terimleri sözlüğü. Ankara: Ziya Gökalp Derneği. google scholar
• Rutkovskaja, P. (2020, November 8). Vorob’yev nazval “ocen’ neprostoj” situatsiju s COVID-19 v Podmoskov’e. Gazeta.Ru. google scholar
• https://www.gazeta.ru/social/news/2020/11/08/n_15196879.shtml. google scholar
• Sağol Yüksekkaya, G. (Ed.). (2012). Türk dili kitabı. İstanbul: Kesit yayınları. google scholar
• Sahovskij, V. İ. & Tahtarova, S.S. (2008). Meyoticeskije formy otklonenija ot istiny. (Ed. N. D. Arutjunova), Logiceskij analizyazyka. Mezdu loz’ju i fantaziyej (pp. 334-343). Moskva: Indrik, google scholar
• Sammani Mansur, M. H. (2015). Evfemizmy v sovremennom russkom jazyke i sposoby ih perevoda na arabskij jazyk (v russkih periodiceskih izdanijah poslednih 15 let) (Doctoral dissertation), Kair. google scholar
• Sannikov, V. (1999). Russkij yazyk v zerkale yazykovoj igry. Moskva: Yazyki russkoj kul’tury. google scholar
• Senickina, Je. (2006). Evfemizmy russkogo yazyka: Spetskurs: Uceb. Posobije. Moskva: Vıssaja skola. google scholar
• Seygal, Ye. (2000). Semiotika politiceskogo diskursa (Doctoral dissertation), Volgograd. google scholar
• Tisina, N. (2006). Natsional’no-kul’turnye osobennosti evfemii v sovremennom anglijskom i russkom yazyke (Doctoral dissertation), Moskva. google scholar Topaloğlu, A. (1989). Dilbilgisi terimleri sözlüğü. Istanbul: Ötüken Yayınları. google scholar
• Türkçe sözlük (2005). Akalın, Ş. H. (Ed.). Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Uvarova, Je. (2012). Sistemnaja semantika anglijskogo evfemizma (Doctoral dissertation), Moskva. google scholar
• Üstüner, A. (2009). Örtmece sözlerle ilgili terimler. Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4/8 Fall, pp. 166-177. google scholar
• Varbot, J. (1979). Tabu. Russkij jazyk. Entsiklopedija. Moskva: Sovetskaja entsiklopedija. google scholar
• Visnjakova, O. (1984). Slovar’ paronimov russkogo yazyka. Moskva: Russkij yazyk. google scholar
• Warren, B. (1992). What euphemisms tell us about the interpretation of words. Studia Linguistica, 46/2, pp. 128-172. google scholar