Precious Stones in Chagatai’s Turkish Period Works

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 1, 37 - 60, 26.06.2023

Sümeyra Alan

https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1160627

Öz

Since the creation of mankind, people have been interested in gemstones because of their properties, such as protection, decoration, use as accessories, and spiritual as well as physical healing. This interest was not limited to the use of the tangible and intangible benefits of gemstones, but also included the study of the properties and benefits of stones and the creation of works about stones. These works are called ore books and contain information about their gems, and formation, where they were found, colors, types, uses, value, and storage conditions. Most of these works are written in prose, very few copies have been found in verse. Some studies that have dealt with these works have also attracted the attention of this study and laid the foundation for the study of their creation. In this study, the words for ores and jewels are first discussed with the forms used in the historical periods of the Turkish language, and then examples of the words for precious stones (e.g., ruby, diamond, emerald) and semi-precious stones (e.g., turquoise, amber, agate, jade, chrysolite, pearl, snake stone, and lapis lazuli) are presented to the reader based on the Turkish Chagatai works. Examples from the period and synonymous uses of gemstones are included in the study by using the diachronic method. Examples of usage in mining dictionaries are also included in the study.

Anahtar Kelimeler

Historical Turkish dialects, Chagatai Turkish, ore, precious stones, vocabulary

Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar

Öz

İnsanoğlu yaratılışından bu yana; koruma, süsleme ve aksesuar biçiminde kullanılma, ruhen ve bedenen şifalandırma vb. özelliklere sahip olmaları nedeniyle kıymetli taşlara ilgi duymuştur. İnsanoğlunun bu ilgisi değerli taşlardan maddi manevi fayda sağlama çabasıyla sınırlı kalmamış; taşların özellikleri ve faydaları ile alakalı araştırmalar yapmasına ve taşlar hakkında eserler ortaya koymasına sebep olmuştur. Cevher-nâme adıyla bilinen bu eserler kıymetli taşlar hakkında bilgi, oluşumları, elde edildiği coğrafya, renkleri, çeşitleri, faydaları, kıymeti, saklama koşulları hakkında bilgilerin yer aldığı eserlerdir. Bu eserlerin çoğunluğu mensur olup manzum örnekleri çok az sayıdadır. Bu eserlerden yola çıkılarak incelenen belli başlı çalışmalar bizim de ilgimizi çekmiş ve çalışmamızın oluşmasına zemin hazırlamıştır. Bu çalışmada cevher/mücevher anlamına gelen kelimeler Türk dilinin tarihsel dönemlerinde kullanılan şekilleriyle ele alınmış sonrasında ise değerli taşların (yakut, elmas, zümrüt) ve yarı değerli taşların (firuze, kehribar, akik, yeşim (nefrit taşı), zeberced, inci, perpi (yılan taşı), lacverd vb.) kullanım örnekleri Çağatay Türkçesi eserlerinden hareketle okuyucuya sunulmuştur. Bu sunum esnasında art zamanlılık yöntemiyle değerli taşın yer aldığı dönem ve eş anlamlı kullanım örnekleri çalışmaya eklenmiştir. Dönem sözlüklerinde yer alan kullanım örnekleri varsa bunlar da çalışmaya dâhil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarihi Türk lehçeleri, Çağatay Türkçesi, cevher, değerli taş, söz varlığı

Kaynakça

• Abik, A. D. (1993). Alî ŞîrNevayî’nin risaleleri tanh-i enbiya ve hukema, tanh-i mülük-ı 'Acem, münşeat. (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu bilig I. (metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Arat, R. R. (1959). Kutadgu bilig II. (tercüme). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. google scholar
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu bilig III. (index). K. Eraslan, O. F. Sertkaya ve N. Yüce (Ed.), İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. google scholar
• Arat, R. R. (1992). Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki. Atebetü’l hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Argunşah M. (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî “tuhfe-i Murâdî” (inceleme - metin - dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Ata, A. (1997). Nâsirü’d-dîn binBurhanü’d-dînRabgüzî, kışasü'î-enbiya (peygamberkıssaları) I. (giriş-metin-tıpkıbasım) II. (dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Ata, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde ilk Kur'an tercümesi (Rylands nüshası, giriş-metin-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Atalay, B. (1985-1986). Dîvânü lügati't-Türk tercümesi I-IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Bağci, S. (2019). Lutfî divanı'nın Türkiye Türkçesine aktarımı. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Aydın Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Bakırcı, F. (2015). Doğu Türklük sahasında gül ve bülbül: Salâhî, gül ü bülbül I. Saarbrücken: Türkiye Alim Kitapları. google scholar
• Bakırcı, F. (2016). Ömer Baki hamse-i Nevayî I: Ferhad ü Şirin. İstanbul: Kesit Yayınları. google scholar
• Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca gülistan tercümesi (gramer-metin-dizin). (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Budagov, L. (1869). Sravnitelnıy Slovar Turetsko-Tatarskih nareçiy. I, Sanktpeterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk. google scholar
• Çelik, Ü. (1996). ‘Alî Şîr Nevayî, Leylî vü Mecnün. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Çürük, M. S. (2005). Mu’înü’l-mürîd (giriş-metin-notlar-açıklamalar-dizin). (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Dankoff, R. ve James K. (1982-1985). Mahmüd al Kasyari. Compedium of turkic dialects (<diwan luY&t at-Turk). I-III. Duxbury, Massachusetts: Harvard University. google scholar
• Demir, R. ve Kılıç, M. (2003). Cevâhirnâmeler ve Osmanlılar döneminde yazılmış iki cevâhirnâme. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 14(1), 1-64. google scholar
• Devellioğlu, F. (2007). Osmanlıca- Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları. google scholar
• Dimilier, C. (1997). Değerli taşlar ve takı sanatındaki yeri. (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Eckmann, J. (1971). The dîvân of Gadâ’î. Bloomington: Indiana University. google scholar
• Eraslan, K. (1999). Mevlâna Sekkâkî divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Erbay, F. (2003). Muhammed bin Ahmedü’z-Zahid’e ait Çağatayca bir fıkıh kitabı (inceleme-metin-sözlük). (Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. google scholar
• Erbay, F. (2008). W. Radloff’un “opıt Slovarya Tyurkskih nareçiy” adlı eseri ve eserde geçen Çağatay Türkçesine ait kelimelerin incelenmesi. (Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. google scholar
• Hacıeminoğlu, N. (1968). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları. google scholar
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyazi, Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar, el lüğâtu’n-Nevâ’iyye ve’l iştihâdâtu’l-Çağatâ’iyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Karaağaç, G. (1997). Lutfî divanı (giriş-metin-dizin-tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Karasoy, Y. (1989). Şiban Han divânı (inceleme-metin-tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Kargı Ölmez, Z. (1993). Mahbübü’l kulüb (metin-gramer-dizin). (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Kaya, Ö. (1989). Ali Şır Nevayı, fevayidü’l-kiber (inceleme-metin-dizin). (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM73 1v-235v/2) (giriş-metin-inceleme-metin-dizin). (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Köktekin, K. (2007), Yusuf Emin divanı, (giriş-inceleme-tenkitli metin-sözlük-tıpkıbasım). Erzurum: Fenomen Yayınları. google scholar
• Kutlar, F. S. (2003). İki Türkçe cevâhir-nâmeye ve cevherlerin etkilerine dair. Millî Folklor, 15(58), 121-128. google scholar
• Kutlar, F. S. (2007). Değerli taşlar-I: fîrûze. Studia Uralo-altaica, 47(1), 373-386. google scholar
• Öğreten, A. (2000). Türk kültüründe «yada taşı» ve XVIII. yüzyıl sonu Osmanlı-Rus savaşlarında kullanılması. Belleten, 64(241), 863-900. google scholar
• Ölmez, Z. (1996). Ebulgazi Bahadır Han şecere-i Terakime (Türkmenlerin soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları. google scholar
• Pala, İ. (2003). La’l. Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, XXVII, 69-70. google scholar
• Pavet de Courteille, A. (1870). El-lügatü’l Nevaiyye ve’l-istişhadatü’l-Çagataiyye, dictionnaire Turc oriental. Paris. MDCCCLXX. google scholar
• Radloff, W. (1893-1899). Versuch eines wörterbuchs der Türk dialecte (opıt Slovarya Tyurkskih nareçiy). T. I 1893, T. II 1899. Sanktpeterburg. google scholar
• Rahimi, F. (2019). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
• Sağol, G. (1993-1999). An inter-linear translation of the quran into Khwarazm Turkish, Part: I-3, Harvard University. google scholar
• Steingass, F. J. (1892). A comprehensive Persian-English dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. London: Routledge & K. Paul. google scholar
• Şen, M. (1993). Zahîrüddîn Muhammed Bâbur. Bâburname: giriş, metin (Kâbil ve Hindistan bölümleri), açıklamalı dizin. (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Şeyh Süleymân Efendi Buhârî (1298). Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî. İstanbul: Mihrân Matbaası. google scholar
• Şirin User, H. (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur kağanlığı yazıtları söz varlığı incelemesi. Konya: Kömen Yayınları. google scholar
• Taymas, A. B. (1988). İbni-Mühenâ lûgati. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde mani, cintâmani. Ahmet Caferoğlu hatıra kitabı. F. Turan ve Ö. Tabaklar (Ed.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 499-514. google scholar
• Toprak, Y. (2017). Kanûnî devri ihtişamının divan şiirine yansıması (Hayâlî, Bâkî ve Taşlıcalı Yahyâ divanlarında değerli taşlar. (Yüksek Lisans Tezi). Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin. google scholar
• Türkay, K. (1988). Bedâyi’u’l-vasat dnceleme-melin-dizin). (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM73 235v/3-450r7) (giriş-metin-inceleme-analitik dizin). (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Ünlü, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi. google scholar
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch - Deutsch - Türkisch) / eski Uygurcanın el sözlüğü, (eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Akademie der Wissenschaften zu Göttingen (Hrsg.). google scholar
• Yeşilbağ, S. (2019). Muhibbî dîvânında değerli taşlar. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 22(1), 689-712. google scholar
• Y ılmaz, M. (2008). XVII. yüzyıl klasik Türk şiirinde değerli taşlar. (Yüksek Lisans Tezi). Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde. google scholar
• Y üce, N. (2014). Ebul Kasım Carullah Mahmud bin Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamahşeri el-Hvarizmi, Mukaddimetü’l Edeb: Harizmi Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Y ücel, B. (1995). Bâbür dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. google scholar