On the Verb balki- in the Book of Dede Korkut

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 1, 87 - 95, 26.06.2023

Şahin Yıldız

https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1195923

Öz

The Book of Dede Korkut has an important place in Turkish literature and is one of the monumental works that have managed to stay in the center of attention since the day it was discovered. In order to benefit from the work, which contains important information about the Oghuz Turks, a substantial number of attempts at reading and interpretating the work have been made. The etymology of the words in this epic has attracted attention in this context and been made the subject of many studies. The current study will discuss the verb balk- [to shine] passed in the D207/2 line in the Book of Dede Korkut. No consensus is seen to exist regarding the sources about the origin of the verb, which is also mentioned as balġı- and balġu- in the Günbed manuscript of the Book of Dede Korkut. The word is not covered in many etymological dictionaries but is discussed in the Tietze and Nişanyan dictionaries. The first correct views on the verb balkı- were put forward by Tietze, who associated the word with the word bark [lightning] of Arabic origin and argued it to have developed as barkı- ˃ balkı- with the denominal verb suffix +ı-. This study presents the morphological and semantic adventure of the word from the first texts to today’s Anatolian dialects and attempts to reveal that Tietze’s etymology needs to be corrected alongside the proofs for this. Thus, the study suggests that the word did not develop in Turkish as bark ˃ barkı- ˃ balkı-, as Tietze had stated, but developed as balk ˃ balkı- ˃ barkı- as the word was written as balk in earlier Turkish texts.

Anahtar Kelimeler

Book of Dede Korkut, berk, balkı-, barkı-, etymology

Dede Korkut Kitabı’nda Geçen balkı- Fiili Üzerine

Öz

Türk edebiyatında önemli bir yere sahip olan Dede Korkut Kitabı, bulunduğu günden itibaren ilgi odağında kalmayı başarmış eserlerden biridir. Oğuzlar hakkında önemli bilgiler içeren eserden doğru bir şekilde yararlanmak adına, eserle ilgili azımsanmayacak sayıda okuma ve anlamlandırma denemeleri yapılmıştır. Eserdeki kelimelerin etimolojisi bu bağlamda ilgi çekmiş ve birçok çalışmaya kaynaklık etmiştir. Bu çalışmada, Dede Korkut Kitabı’nda D207/2’de geçen balkı- ‘parlamak’ fiili ele alınacaktır. Dede Korkut Kitabı’nın Günbed yazmasında balġı- ve balġuolarak da geçen fiilin kökeni ile ilgili kaynaklarda fikir birliği olmadığı görülmüştür. Birçok etimoloji sözlüğünde ele alınmayan kelime, Tietze’nin ve Nişanyan’ın sözlüklerinde ele alınmıştır. balkı- fiili ile ilgili ilk isabetli görüşler Tietze tarafından ortaya atılmıştır. Tietze, kelimeyi Arapça kökenli bark ‘şimşek’ kelimesiyle ilişkilendirmiş ve +ı- isimden fiil yapım eki ile barkı- ˃ balkı- şeklinde geliştiğini ileri sürmüştür. Bu çalışmada kelimenin ilk geçtiği metinlerden günümüz Anadolu ağızlarına kadar şekilsel ve anlamsal serüveni verilmiş ve Tietze’nin etimolojisinin düzeltilmeye muhtaç olduğu kanıtlarıyla birlikte ortaya konmaya çalışılmıştır. Böylece kelimenin Tietze’nin belirttiği gibi Türkçede bark ˃ barkı- ˃ balkı- olarak gelişmediği, yer aldığı en eski Türkçe metinlerde balk olarak geçmesi dolayısıyla balk ˃ balkı- ˃ barkı- olarak gelişmiş olduğu görüşü ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut Kitabı, berk, balkı-, barkı-, etimoloji

Kaynakça

• Argunşah, M., Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları. google scholar
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-enbiya peygamber kıssaları I (Giriş-metin-tıpkıbasım). Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiyâ II Dizin. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Azmun, Y. (2019). Dede Korkut’un üçüncü elyazması soylamalar ve iki yeni boy ile Türkmen sahra nüshası: Metin - çeviri - sözlük - tıpkıbasım. İstanbul: Kutlu Yayınevi. google scholar
• Canpolat, M. (2018). Behcetü’l-hadâik fî mev’izati’l-halâik. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Cin, A. (2011). Türk edebiyatının ilk Yûsuf ve Züleyhâ hikâyesi: Ali’nin kıssa-yı Yûsuf’u. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Dilçin, C. (Düzenleyen) (2009). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Ekici, M. (2019). Dede Korkut kitabı Türkistan/Türkmen sahra nüshası soylamalar ve 13. boy-Salur Kazan’ın yedi başlı ejderhayı öldürmesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat. google scholar
• Ercilasun, A. B. (2019). “Dede Korkut kitabı’nın yeni nüshası ve üzerindeki yayınlar”. Milli Folklor, s.23, ss. 5-22. google scholar
• Ergin, M. (1969). Dede Korkut kitabı. 1000 Temel Eser Serisi. İstanbul: Milli Eğitim Yayınevi google scholar
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut kitabı II. İndeks-gramer. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Ergin, M. (2011). Dede Korkut kitabı I. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Gökyay, O. Ş. (1973). DedemKorkudun kitabı. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi. google scholar
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb'un Hüsrev ü Şirin'i ve dil hususiyetleri. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Kaçalin, M. S. (2017). Oğuzların diliyle Dedem Korkudun kitabı. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Kanar, M. (2011). Eski Anadolu Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları. google scholar
• Kartallıoğlu, Y., Yıldırım, H. (2007). “Azerbaycan Türkçesi”. Türk lehçeleri grameri, (Ed. A. B. Ercilasun), ss.171-230. Ankara: Akçağ Yayınları google scholar
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan sözlük çağdaş Türkçenin etimolojisi. İstanbul: Liber Plus Yayınları. google scholar
• Özçelik, S. (2016). Dede Korkut -Dresden nüshası- Metin, dizin. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Özçelik, S. (2021). Dede Korkut -Günbed yazması- Kazan Bey Oğuznamesi (Giriş-inceleme-notlar-metin-dil içi çeviri-dizinler). Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Özçelik, S. (2022). “2022 yılının bahar müjdesi: Dede Korkut’un Bursa yazması”. Türk Dili, Nisan 2022, Yıl: 71, Sayı: 844. google scholar
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. yüzyıllar arasında Türkçenin sözcük dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları. google scholar
• Shahgoli, N. K., Yaghoobi, V., Aghatabai, S., Behzad, S. (2019). “Dede Korkut kitabı’nın Günbet yazması: google scholar
• İnceleme, metin, dizin ve tıpkıbasım”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, c.16, s.2, ss.147-379. google scholar
• Schmiede, H. A. (2009). “D” “Kitab-ı Dedem Korkut” destanlarının Dresden nüshası. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. google scholar
• Tatçı, M. (1991). Yûnus Emre divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Tatçı, M. (2008). Yûnus Emre külliyatı 2: Yûnus Emre divanı tenkitli metin. İstanbul: H Yayınları. google scholar
• Tezcan, S., Boeschoten, H. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
• Tietze, A., Tekin, T. (1994). “Tarama sözlüğü üzerine bazı açıklamalar II”. Türk Dilleri Araştırmaları 4, ss. 159-169. google scholar
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. Birinci Cilt A-B. (Ed.: S. Tezcan), Ankara: TÜBA Yayınları. google scholar
• Timurtaş, F. K. (2012). Yunus Emre divanı. İstanbul: Kapı Yayınları google scholar
• Tulum, M., Tulum, M. M. (2016). Dede Korkut Oğuznameler Oğuz beylerinin hikâyeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. google scholar
• Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü I A-B. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. google scholar