The First Comparative Literature History in Turkish: Tarih-i Edebî-i Âlem

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 2, 591 - 616, 27.12.2023

Hakan Soydaş

https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1268266

Öz

The pursuits in the fields of culture and art from the 18th century gained the identity of a literary modernization movement in the late 19th century. During this period, which is known as the Turkish literature of the innovation period, intensive translation activity attracted attention. Mehmed Ali Ayni was one of the well-known names in this period. He came to the forefront with his translations. Histoire des Littératures Comparées: des Origines au XXe Siècle, translated by Mehmed Ali Ayni from Frédéric Loliée under the title Tarih-i Edebî-i Âlem, is the first history of comparative literature to be translated into Turkish on the axis of the aforementioned historical paradigm. In this study, the censorship and attempts to confiscate the work during the publication process will be explained in its historical context. Subsequently, the translation method of the text is emphasized. Mehmed Ali Ayni translated the first part of the work jointly with Mehmed Galib Bey. First, it pointed out how much the translators made while translating the work. In the content analysis section, the rationale for the work in the relevant period of Turkish literature is evaluated in its historical context.

Anahtar Kelimeler

Mehmed Ali Ayni, Frédéric Loliée, modern Turkish literature, translation, comparative literature

Türkçedeki İlk Karşılaştırmalı Edebiyat Tarihi: Tarih-i Edebî-i Âlem

Öz

XVIII. yüzyıl itibarıyla kültür ve sanat alanlarında görülen arayışlar XIX. yüzyılın ikinci yarısında bir edebî yenileşme hareketi olma hüviyeti kazanır. Yenileşme devri Türk edebiyatı olarak adlandırılan bu süreç boyunca yoğun çeviri faaliyeti dikkati çeker. Mehmed Ali Ayni, devrinin iyi yetişmiş isimlerinden biridir. O, telif eserleri kadar çeviri üzerine değerlendirmelerde bulunduğu çalışmaları ve çeviri eserleriyle de öne çıkmıştır. Mehmed Ali Ayni’nin Frédéric Loliée’den Tarih-i Edebî-i Âlem ismiyle çevirdiği Histoire des Littératures Comparées: des Origines au XXe Siècle, bahse konu edilen tarihî paradigma bağlamında Türkçeye kazandırılmış olan ilk karşılaştırmalı edebiyat tarihidir. Çalışmamızda, ismi geçen eserin yayımlanma sürecinde maruz kaldığı sansür ve toplatılma girişimi tarihî bağlamı içinde açıklanacaktır. Ardından metnin çeviri yöntemi üzerinde durulacaktır. Mehmed Ali Ayni eserin ön kısmını Mehmed Galib Bey’le ortaklaşa çevirmiştir. Makalede öncelikle, eser Türkçeye nakledilirken çevirmenlerin ne tür tasarruflarda buluduklarına dikkat çekilecektir. Muhteva analizi kısmında ise eserin Türk edebiyatının ilgili döneminde hangi sebeplerle çevrilmiş olabileceği üzerine tarihî bağlam ekseninde değerlendirmelerde bulunulacak ve içeriğine dair bilgiler verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Mehmed Ali Ayni, Frédéric Loliée, yeni Türk edebiyatı, çeviri, karşılaştırmalı edebiyat

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri (BOA), Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT), 606-23, 3 Kasım 1902. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri (BOA), Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF. MKT), 587-50, 27 Ekim 1901. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri (BOA), Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF. MKT), 633-13, 11 Haziran 1902. google scholar
• Ahmed Refik (1997). Lale devri. İstanbul: Timaş Yayınları. google scholar
• Aksüt, A. K. (1944). Profesör Mehmed Ali Ayni - hayatı ve eserleri. İstanbul: Ahmet Sait Matbaası. google scholar
• Akyüz, K. (1975). Encümen-i Daniş. Ankara: A.Ü. Eğitim Bilimleri Yayınları. google scholar
• Asiltürk, B. (2000). Osmanlı seyyahlarının gözüyle Avrupa. İstanbul: Kaknüs Yayınları. google scholar
• Aydüz, S. (1997). Lâle Devri’nde yapılan ilmî faaliyetler. Divân (1), 143. google scholar
• Mehmed Ali Ayni. (1317). Küçük tarih. Kastamonu: Kastamonu Vilayet Matbaası. google scholar
• Mehmed Ali Ayni (1901/1319). İfade. Tarih-i edebî-i âlem içinde (s. 2-6), Kastamonu: Kastamonu Vilayet Matbaası. google scholar
• Ayni, M. A. (1945). Canlı tarihler - Mehmed Ali Ayni. İstanbul: Türkiye Yayınevi. google scholar
• Barral J. A. ve Sagnier H. (1319). Ziraat dersleri (Mehmed Ali Ayni-Mehmed Kemaleddin, Çev.). Kastamonu: Kastamonu Vilayet Matbaası. google scholar
• Birinci, A. (2003). Mehmed Galib Bey. TDV İslâm ansiklopedisi (28), 486-488). Ankara: TDV Yay. google scholar
• Doumer, P. (1909). Evlâd-ı vatan (Mehmed Galib Bey, Çev.). Kostantiniye: Matbaa-i Ebuzziya. google scholar
• Findley, C. V. (2012). Modern Türkiye Tarihi (Güneş Ayas, Çev.). İstanbul: Timaş Yayınları. google scholar
• Findley, C. V. (2020). Kalemiyeden Mülkiyeye: Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi (Gül Çağalı Güven, Çev.). İstanbul: Alfa. google scholar
• Georgeon, F. (2007). Yasaklı kelimeler: XX. yüzyılın başındaki Osmanlı sansürüyle ilgili bir belge üzerine (Emre Ergüven, Çev.). Mehmet Ö. Alkan,Tanıl Bora (ed.), Mete Tunçay’a Armağan içinde (s. 191202). İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar
• Gökçek, F. (2014). Bir tartışmanın hikâyesi: dekadanlar. İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Greard, O. (1903). Preface. Histoire des litteratures comparees: des origines au XXe siecle (s. VII-XIII) içinde, Paris: Librairie Ch. Delagrave. google scholar
• İhsanoğlu, E. (2022). Osmanlı modernleşmesinde ilk adımlar. İstanbul: Ötüken Neşriyat. google scholar
• Kaplan, R. (1998). Klasikler tartışması-başlangıç dönemi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. google scholar
• Karal, E. Z. (1999). Tanzimat’tan evvel garplılaşma hareketleri. Komisyon (ed.), Tanzimat 1 içinde (s. 13-30). İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Kayahan, M. Ö. (2006). Divan Yolu’ndan Pera’ya selâmetle: modern Türk şiirine doğru. Ankara: Hece Yayınları. google scholar
• Kayaoğlu, T. (1998). Türkiye’de tercüme müesseseleri. İstanbul: Kitabevi Yayınları. google scholar
• Loliee, F. (1901/1319). Tarih-i edebî-i âlem (Mehmed Ali Ayni, Çev.). Kastamonu: Kastamonu Vilayet Matbaası. google scholar
• Loliee, F. (1903). Histoire des litteratures comparees: des origines au XXe siecle. Paris: Librairie Ch. Delagrave. google scholar
• Nas, H. (2012). Tanzimat dönemi Türk edebiyatında romantizm-realizm tartışmaları üzerine bir inceleme. (Doktora Tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. google scholar
• Okay, O. (1998). Batılılaşma devri Türk edebiyatı. Ekmeleddin İhsanoğlu (ed.), Osmanlı devleti ve medeniyeti tarihi içinde (s. 69-94). İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi. google scholar
• Sabev, O. (2013). İbrahim Müteferrika ya da ilk Osmanlı matbaa serüveni. İstanbul: Yeditepe Yayınları. google scholar
• Tanpınar, A. H. (2007). XIX. Asır Türk Edebiyatı (Abdullah Uçman, Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
• Tuğluk, A. (2016). Süleyman Nazif’in Bir Silsile-i Makâlâtı: Garb Edebiyâtının Edebiyâtımıza Te’sîri”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8(15), 243-268. google scholar
• Unat F. R. (2008). Osmanlı sefirleri ve sefaretnameleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. google scholar
• Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi. (2017). Fransa sefaretnamesi (Abdullah Uçman, Haz.). İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar