“Mockery” in Buddhist and Islamic-Turkish Texts

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 2, 317 - 360, 27.12.2023

Hasan İsi

https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1325176

Öz

Although Tengrist beliefs, the religious of Turkish, Mongolian and Siberian peoples, are indirectly referenced in concepts, such as kök, t(e)ŋri, kök t(e)ŋri, yèr, sub/suv, yèr sub/suv, umay, and so on, in Turkic, this ancient religion developed primarily based on Buddhist, Manichaean and Islamic teachings. Ancient Turkic religion has two main branches. The first branch is the Turkish religion that developed along Buddhist and Manichaean lines. The second branch of the old Turkish religion is Islam, which was adopted by the Turks in 10th and 11th centuries and accepted as the state religion by the Karakhanids. The term "mockery", which means to make fun of the deficient, defective, or ridiculous aspects of someone or something, has a rich content in ancient Turkic religions. "Mockery", which is not welcome in religions such as Buddhism and Islam and is considered a religious sin, is dealt with intensively in many religious texts this respect. The present study analyzes the vocabulary of “mockery” as a religious prohibition and sin in the Old Turkic religions of Buddhism and Islam. This study first explores the concept of “mockery” and its place in Buddhist and Islamic thought systems. Second, it traces the appearance of the term in historical Turkic languages. The study identified 32 Turkish terms within the conceptual field of “mockery” (to make fun of). Based on these terms, which were listed as bullet points and analysed thematically and linguistically, it was found that the Turkish language has a rich content of vocabulary based on the conceptual field of “mockery”.

Anahtar Kelimeler

Historical Turkish Languages, Buddhism, Islam, mockery, vocabulary

Budist ve İslamî-Türkçe Metinlerde ‘Alay (Etmek)’

Öz

Türk dilinin ilk yazılı belgeleri olan Köktürkler çağında kök, t(e)ŋri, kök t(e)ŋri, yèr, sub/suv, yèr sub/suv, umay vs. gibi kavramlarla dolaylı olarak Göktanrı inancı zikredilmesine rağmen Eski Türk dinî, asıl gelişim alanını Budist, Manihaist ve İslamî öğretiler temelinde bulmuştur. Eski Türk dini, iki ana kola sahiptir. İlk kol, Budist ve Manihaist çizgide gelişim bulan Türk dinidir. Eski Türk dininin ikinci kolu ise, 10 ve 11. yüzyıllarda Türklerce kitleler halinde benimsenen ve Karahanlılar tarafından da devlet dinî olarak kabul edilen İslam dinidir. Günlük hayatta birinin, bir şeyin ya da bir durumun eksik, kusurlu, gülünç yanlarını eğlence konusu yapma anlamına gelen ‘alay (etmek)’, Eski Türk dinlerinde ‘kavramsal’ bir içeriğe sahiptir. Budizm ve İslamiyet gibi dinlerde yapılması hoş karşılanmayan, dinî bir günah olarak da yasaklanan ‘alay (etmek)’ kavramı, bünyesinde bu anlamı yansıtan birçok terim barındırmaktadır. Bu yönüyle, eldeki çalışma Eski Türk dinlerinden Budizm ve İslamiyet’te dinî bir yasak ve günah olarak ‘alay (etmek)’ anlamlı söz varlığındaki dinî terimlere dayalı değerlendirmelerden oluşmaktadır. Çalışmada öncelikle ‘alay (etmek)’ kavramına değinilip ilgili kavramın Budist ve İslamî düşünce sistemleri içerisindeki yeri gösterilerek bu kavram işareti (söz varlığı) içerisinde yer alan terimlerin tarihî Türk dillerindeki görünümü ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tarihî Türk Dilleri, Budizm, İslamiyet, alay, söz varlığı

Kaynakça

• Abik, A. D. (1993). Ali Şir Nevayi’nin Risaleleri Tarih-i Hükema ve Enbiya, Tarih-i Mülük-i Acem, Münşeat, metin, gramatikal indeks sözlük. (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Arat, R. R. (1942). Uygurlarda ıstılahlara dâir. Journal of Turkology, 7, 56-81. google scholar
• Arat, R. R. (2006). Atabetül-Hakâyık (Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Arat, R.R. (2007). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. google scholar
• Ata, A. (1997). Nâşirü’d-dm binBurhanü’d-dmRabgüzı, Kışaşü’l-Enbiyâ (peygamberkıssaları)I. (giriş-metin-tıpkıbasım) II. (dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Ata, A. (2013). Türkçe İlkKur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi, giriş-metin-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Bang, W. (1926). Türkische bruchstücke einer nestorianischen Georgspassion. Le Museon, 39, 41-75. google scholar
• Bang, W. ve A. von Gabain (1930). Türkische Turfan-Texte IV, ein neues uigurisches Sündenbekenntnis. Berlin (SPAW. Phil.-hist. Kl. 1930/24: 432-450). google scholar
• Barat, K. (2000). Xuanzang, the Uygur-Turkic biography of the seventh-century Chinese Buddhist pilgrim, Ninth and Tenth Chapters. Bloomington-Indiana: Indiana University Research Institure for Inner Asian Studies. google scholar
• Berbercan, M.T. (2011). Çağatayca Gülistan tercümesi (gramer-metin-dizin). (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Borovkov, A. K. (2002). Orta Asya’da bulunmuş Kur’an Tefsirinin söz varlığı (XII-XIII. yüzyıllar). Halil İbrahim Usta ve Ebülfez Amanoğlu (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Buladı, K. (2001). Kur’an’da nankörlük kavramı. İstanbul: Pınar Yayınları. google scholar
• Buswell, R. E. ve Lopez, D. S. (2014). The Princeton dictionary of Buddhism. Princeton: Princeton University Press. google scholar
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University Press. google scholar
• Çağrıcı, M. (2001). İstihzâ. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXIII, 347-349. google scholar
• Çelik, Ü. (1993). AliŞîrNevayi-Leyli vüMecnûn. (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Devellioğlu, F. (2006). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat (eski ve yeni harflerle). Ankara: Aydın Kitabevi. google scholar
• Durgut, H. (1995). Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (cild-i evvel) adlı eserin transkripsiyonu. (Yüksek Lisans Tezi). Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne. google scholar
• Eckmann, J. (1976). Middle Turkic glosses of the Rylands interlinear Koran translation. Budapest: Akademiai Kiado. google scholar
• Elmalı, M. (2022). Dasakarmapathâvadânamâlâ üzerine yapılan çalışmalar ve bu çalışmalarda karşılaşılan güçlükler. Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung Anısına Uluslararası Eski Uygurca Çalıştayı Bildirileri 4-6 Haziran 2011. Mustafa S. Kaçalin (Haz.). Ankara. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 171-190. google scholar
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. A functional approach to the lexicon, Vol. I-II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. google scholar
• Giles, A. H. (1964). A Chinese-English dictionary I-II, second edition (Revised & Enlarged. Shanghai-London 1912, Shanghai-London: Kelly and Walsh). Taipei: Literature House. google scholar
• Gömeç, S. Y. (2019). Eski Türk Dininin temel özellikleri. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Bahaeddin Ögel Sayısı, 4/1, 84-123. google scholar
• Güner, G. (2021). Karahanlı Türkçesinde fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Hamilton, J. R. (2020). Budacı İyi Kalpli ve Kötü Kalpli Prens masalının Uygurcası Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi. Ece Korkut ve Vedat Köken (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Hirakawa, A. (1997). A Buddhist Chinese-Sanskrit dictionary. Tokyo: The Reiyuka. google scholar
• Kanar, M. (1998). Büyük Farsça-Türkçe sözlük. İstanbul: Birim Yayınları google scholar
• Kanar, M. (2007). Örnekli etimolojik Osmanlı Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Derin Yayınları. google scholar
• Kara, G. ve Zieme, P. (1977). Die uigurischen Übersetzung des Guruyogas “Tiefer Weg” von SasyaPandita und der Manjıısrinamasamgili. Berliner Turfantexte 8. Berlin: Akademie Verlag. google scholar
• Karaayak, T. (2021). Eski Uygurca Abitaki metinlerinin söz varlığı: giriş-metin-aktarma- açıklamalar -dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Karaman, H. (2001). Günlük Hayatımızda helaller ve haramlar. İstanbul: İz Yayıncılık. google scholar
• Kargı Ölmez, Z. (1993). Mahbûbü’l-kulûb: inceleme-metin-sözlük. (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Kasai, Y. (2011). Der alttürkische kommentar zum Vimalakîrtinirdesa-Sûtra. Berliner Turfantexte 29. Turnhout (Belgium): Brepols Publishers. google scholar
• Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat-it-Türk (Çeviri) Cilt I-II-III (Birleştirilmiş Baskı). (Dizin) Cilt IV. Besim Atalay (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013. google scholar
• Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk giriş, metin ve dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Keown, D. (2003). Dictionary ofBuddhism. Newyork: Oxford University Press. google scholar
• Kılıç, G. (2019). Alay etmenin farklı bağlamlardaki değişen anlamları üzerine fenomenolojik bir çalışma. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi (şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) giriş inceleme-metin-dizin. (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Lessing, F. D. (2017). Moğolca-Türkçe sözlük. Günay Karaağaç (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Mahmûd el-KâşgarîDîvânu Lugâti ’t-Turk. Mustafa S. Kaçalin (Çev.); Mehmet Ölmez (Haz.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2019. google scholar
• Marulcu, H. S. (2017). Kur’ân’da edebî bir üslup olarak Tehekküm ve Müşâkele - Kelâm açısından bir değerlendirme. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4/29, 327-338. google scholar
• Maue, D. & Röhrborn, K. (1985). Eine buddhistischer Katechismus in alttürkischer Sprache und tibetischer Schrift II. Zeitschrift der DeutschenMorgenlandischen Gesellschaft, 135/1, 68-91. google scholar
• Nadalyayev, V.M., vd. (1969). Drevne Tyurskiy Slovar’. Leningrad: Nauka. google scholar
• Orak, B. (1995). Lutfi'nin GüluNevruz'u gramer indeksi. (Yüksek Lisans Tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. google scholar
• Önal, K. (1989). AliŞirNevayi, Fevayidü’l-Kiber(inceleme- metin-dizin). (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Özçamkan Ayaz, G. (2020). Mukaddimetü>l-edeb Paris ve Yozgat nüshaları (giriş-metin-dizin). (Doktora Tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon. google scholar
• Özçelik, K. (2020). Eski Türk Şiiri’nin sözlüğü. (Yüksek Lisans Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Radloff, W. (1893). Versuch eines wörterbuches der Türk-Dialecte I. Sankt Peterburg : İmperatorskaya Akademiya Nauk. google scholar
• Rasanen, M. (1957). Materialien zurMorphologie der türkischen sprachen. Helsinki: Studia Orientalia Editit Societas Fennica XXI. google scholar
• Rasanen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura. google scholar
• Röhrborn, K. (1971). Eine uigurische Totenmesse. text, übersetzung, kommentar. Berliner Turfantexte 2. Berlin: Akademie Verlag. google scholar
• Röhrborn, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien I/1: ab- azügla-. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. google scholar
• Röhrborn, K. (2015). Uigurisches wörterbuch, sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasie II/1: a-asvık. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. google scholar
• Sağol, G. (1993). Harezm Türkçesi satır arası Kur’an Tercümesi giriş-metin-sözlük I. (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Sârközi, A. (1995). A Buddhist terminological dictionary: The Mongolian Mahavyutpatti. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. google scholar
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy slovar’ Tyurkskih yazıkov I. Moskva: Nauka. google scholar
• Soothill, W. E. ve Lewis, H. (1937). A dictionary of Chinese Buddhist terms. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. Ltd. google scholar
• Şen, S. (2007). Orhon, Uygur ve Karahanlı metinlerindeki meslekler bağlamında Eski Türk Kültürü. (Doktora Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun. google scholar
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.], giriş-metin-dizin) (2 Cilt). Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
• Tayfur, S. (2013). Kur’an’a göre ceza gerektiren ameller. (Yüksek Lisans Tezi). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır. google scholar
• Tekin, Ş. (1980). Maitrisimit Nom Bitig, die uigurische übersetzung eines werkes der buddhistischen Vaibhaşika-Schule, 1. transliteration, übersetzung, anmerkungen. Berliner Turfantexte 9. Berlin: Akademie Verlag. google scholar
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca metinler II. Maytrısimit. Burkancıların Mehdîsi ile buluşma Uygurca iptidaî bir dram (Burkancılığın Vaibhâşika tarikatine ait bir eserin Uygurcası). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk Sudur, IV. Tegzinç (karşılaştırmalı metin yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Türkay, K. (1988). Ali Şir Nevayi Bedayiul-Vasat (inceleme-metin-dizin). (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Türkiye’de halk ağzından Derleme Sözlüğü I C-D (2009). Birleştirilmiş Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Uçar, E. (2020). Eski Uygurca Asgançu ve Asgançula-’nın kökeni üzerine. Journal of Old Turkic Studies, 4 (2) , 511-530. google scholar
• Usta, H. İ. (1989). XIII. yüzyıl doğu Türkçesiyle yazılmış anonim Kur'an tefsirinin söz ve şekil varlığı. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı TürkçesiSatır-ArasıKur’an Tercümesi (TİEM 73, 235v/3-450r/7). (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Ünlü, S. (2012a). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. google scholar
• Ünlü, S. (2012b). Harezm-Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. google scholar
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. google scholar
• Üşenmez, E. (2010). Eski Kur’an Tercümelerinden Özbekistan Nüshası Üzerinde dil incelemesi (giriş-inceleme-metin-sözlük ekler dizini). (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Wilkens, J. (2007). DasBuch von derSündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischenKsanti Kılguluk Nom Bitig (I-II). Berliner Turfan Texte 25. Belgium (Turnout): Brepols. google scholar
• Wilkens, J. (2016). Buddhistische erzahlungen aus dem alten Zentralasien, edition der altuigurischen DasakarmapathâvadânamâlaI-II-III. Berliner Turfantexte 37. Turnhout (Belgium): Brepols Publishers. google scholar
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitatsverlag Göttingen. google scholar
• Yazar, S. (2015). Kur’ân’da Lehv, La‘ib ve Lağv kavramları. (Yüksek Lisans Tezi). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa. google scholar
• Yıldırım, T. (2002). Hüseyin Baykara Divânı (metin-inceleme-dizin). (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Yüce, N. (2014). Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud bin ‘Omar bin Muhmmed bin Ahmed ez-Zamahşari, el-HvârizmiMukaddimetü ’l-Eckb. Hvârizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası. giriş, dil özellikleri, metin, indeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Zieme, P. (1985). Buddhistische stabreimdictungen der Uiguren. Berliner Turfan Texte 13. Berlin: Akademie Verlag. google scholar
• Zieme, P. (1989). Zwei neue alttürkische Saddharmapundarika-fragmente. AoF, 16/2: 370-379. google scholar
• Hopkins, J. Tibetan-Sanskrit-English Dictionary www.glossaries.dila.edu.tw (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• http://www.buddhism-dict.net/ddb/indexes/term-sa.html (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/T/48 (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://www.wisdomlib.org/definition/sambhinnapralapa (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Enbiy%C3%A2-suresi/2485/2-3-ayet-tefsiri (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/En’%C3%A2m-suresi/799/10-11-ayet-tefsiri (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Y%C3%A2s%C3%AEn-suresi/3718/13-32-ayet-tefsiri (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Nahl-suresi/1935/34-35-ayet-tefsiri (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Hucur%C3%A2t-suresi/4623/11-ayet-tefsiri (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• http://www.buddhism-dict.net/ddb/indexes/term-sa.html (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://chinese.yabla.com/chinese-english-pinyin-dictionary.php (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://chinese.yabla.com/chinese-english-pinyin-dictionary.php?define=%E5%8F%8D% E8%A9%B1+ (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://www.learnsanskrit.cc/translate?search=mocked&dir=au (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://www.almaany.com/tr/dict/ar-tr/alay-edilmek/?c=T%C3%BCm (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar
• https://chinese.yabla.com/chinese-english-pinyin-dictionary.php?define=%E6%84% 9B%E9%81%8A%E7%8E%A9+ (Erişim Tarihi: 05.07.2023) google scholar