Karaçay-Malkar Türkçesinde Ur- Fiili ve Urul-, Urdur-, Uruş- Türevlerinde İstem

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 2, 397 - 423, 28.08.2024

Esra Gül Keskin

https://doi.org/10.26650/TUDED2024-1444742

Öz

Bu çalışmanın amacı, Karaçay-Malkar Türkçesinde ur- fiili ve urul-, urdur-, uruş- türevlerinin taşıdığı anlamları tespit edip bu anlamlara göre fiillerin istem bilgisini ortaya koymaktır. Karaçay-Malkar Türkçesindeki geniş kullanım alanı ve anlam çeşitliliği dolayısıyla seçilen ur- fiili ve urul-, urdur-, uruş- şeklindeki türevlerinin anlamları, Karaçay-Malkar Türkçesiyle yazılmış roman, öykü, tiyatro, biyografi, eleştiri vb. türündeki eserler ve sözlükler taranarak tespit edilmiş, bu anlamlar sınıflandırılmış ve bu anlamlara göre fiillerin taşıdığı tamlayıcılar ve anlamsal roller belirlenmiştir. ur- fiilinin otuz yedi, urul- fiilinin beş, urdur- fiilinin altı ve uruş- fiillerinin üç farklı anlamda kullanıldığı; ur- fiilinin bir, iki veya üç isteme sahip olduğu; edilgenlik, ettirgenlik ve işteşlik dolayısıyla ur- fiilinin türevlerinde istem artımı ve istem azalmasının gerçekleştiği gibi sonuçlara ulaşılmıştır. Temelde fiilin bir anlamı bir istemle gerçekleşir ancak istem; anlam, şekil ve söz dizimi gibi dilsel birtakım süreçlerden etkilenerek değişebilmektedir. Bir fiil kullanıldığı her lehçede farklı bir isteme sahip olabilir. Türk lehçelerinin bu açıdan çok büyük farklılıklar gösterdiği söylenmese de az sayıda da olsa farklı anlam(lar)ı ve istemi olan ve birçok lehçede ortak olan fiillerin kullanıldığı lehçedeki anlam(lar)ının ve istem bilgisinin ortaya konması, lehçeden lehçeye yapılan aktarmalara katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Karaçay-Malkar Türkçesi, istem teorisi, istem değiştirimi, ur- fiili, ur- fiilinin türevleri

Valence Patterns of the Verb Ur- and Its Urul-, Urdur-, Uruş- Derivatives in Karachay-Balkar

Öz

This study aims to determine the meanings of the verb ur- and its derivatives urul , urdur-, uruş- in Karachay-Balkar and explore the valence patterns of these verbs based on the ascertained meanings. Given their extensive usage and semantic diversity, the denotations of the verb ur- and its derivatives urul-, urdur-, uruş- were established by examining novels, stories, plays, biographies, critiques, dictionaries, and other texts written in Karachay-Balkar, considering their extensive usage and semantic diversity. These significations were classified, and actants and semantic roles carried by the verbs have been identified based on these meanings. According to these meanings, the actants and semantic roles of the verbs were identified based on the discovered meanings. It was deduced that the verb ur- incorporated thirty-one meanings, urul- encompassed five meanings, urdur- transmitted six meanings, and uruş- conveyed three meanings. The verb ur- governed one, two, or three valence slots. A valence increase or decrease was observed in the derivatives of the verb ur- because of passivity, causativization, and cooperative functions. A verb could evince discrete valences in each dialect in which it is used. It is crucial to know the valence potential of verbs in interdialectal transfers, especially for common verbs utilized across dialects. Making valence-related choices without knowing the valence of the verb in the source dialect can cause varied errors in the transfer. To minimize such errors, it is crucial to reveal the valence of verbs. Valence dictionaries could even be compiled for common verbs employed across dialects.

Anahtar Kelimeler

Karachay-Balkar, theory of valence, change of valence, verb ur-, derivatives of verb ur-

Kaynakça

• Abaylanı S. (2015). Şavaylanı (Abayhanlanı) Davut-Haci. Print tsentr. google scholar
• Adıvar, H. E. (2022). Sinekli bakkal. Can Yayınları. google scholar
• Âgel, V. ve Fischer, K. (2010). Dependency grammer and valency theory. B. Heine, H. Narrog (Ed.) The Oxford handbook of linguistic analysis içinde (ss. 225-257). Oxford Üniversitesi Yayınları. google scholar
• Akaylanı T. (2005). Hakıykat uvahtısı. Elbrus. google scholar
• Akbay, O. H. (2006). Japonca ve Türkçedeki eylemlerin üye yapısı -dil öğretimi amaçlı bir karşılaştırma. (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Akbaylanı M. (1980). Küreşni colunda. Stavropol Karaçay-Çerkes. google scholar
• Appalanı B. (2015). Caşavnu közgüsü. Çerkessk. google scholar
• Aydın Özkan, I. (2018). Evrensel dilbilgisi ve Türkçede istem. Gece Yayınları. google scholar
• Banguoğlu, T. (2004). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Bayramkullanı A. (1964). Ahmatnı canılıçları. Stavropol. google scholar
• Bayramuklanı H. (1990). Ontört cıl. Stavropol Karaçay-Çerkes. google scholar
• Bayramuklanı H. (1996). Caşavum. Karaçay-Çerkes. google scholar
• Cappulanı A. A., Ulaklanı Z. M., Otarlanı İ. M., Cabellanı L. C., Mahiylanı L. H. ve Appalanı A. K. (2005). Karaçay-Malkar tilni ayılatma sözlüğü üçtomluq III. El-Fa Basma Ara. google scholar
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi fiillerinde isteme göre anlam değişiklikleri. (Doktora Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun. google scholar
• Etezlanı O. (1961). Tarda. Kabartı-Malkar Kitab Basması. google scholar
• Fillmore, C. J. (1966). Toward a modern theory of case. 15 Mayıs 2023. Erişim adresi: https://www. semanticscholar.org/paper/TOWARD-A-MODERN-THEORY-OF-CASE.-Fillmore/36611b39aa02 2368b7905003abda91ab96b753e7 google scholar
• Gurtulanı S. (2002). Men tanıgan Kaysın. Elbrus. google scholar
• Gurtuyev, B. (1970). Cayı talisman. Elbrus Kitap Basma. google scholar
• Helbig, G. ve Schenkel, W. (1983). Wörterbuch zur valenz und distribution deutscher verben. De Gruyter. google scholar
• Hubiylanı O. (1982). Caşav bla fahmu. Stavropol Karaçay-Çerkes. google scholar
• Karaosmanoğlu, Y. K. (2019). Yaban. İletişim Yayınları. google scholar
• Katsiyev, H. (1971). Tamata. Elbrus. google scholar
• Laypanlanı B. Kazavat. 3 Ocak 2023. Erişim adresi: http://www.elbrusoid.org/library/author/naMnaHOB%20 Eunan/ google scholar
• Mammelanı İ. (2003). Kişi cerinde. Nalçik. google scholar
• Nevruz, Y. (1991). Karaçay-Malkar Türkçesinden Türkiye Türkçesinde açıklamalı büyük sözlük. google scholar
• Ölmez, M. (2015). Uçhan ayrıkamnı hangoşası. Elbrus. google scholar
• Pasierbsky, F. (1981). Sprachtypologische aspekte der valenztheorie unter besonderer berücksichtigung des Deutschen”. Zeitschrift für phonetik, sprachwissenschaft und kommunikationsforschung, 34, s. 160-177. google scholar
• Pasierbsky, F. (2003). Toward a classification of complements. Â. Vilmos vd. (Ed.) Dependency and valency - dependenz und valenz: An international handbook of contemporary research - Ein internationales Handbuch der zeitgenössischen Forschung kitabı içinde (s. 803-813), Walter de Gruyter. google scholar
• Pröhle, W. (1991). Karaçay lehçesi sözlüğü. (Çev. K. Aytaç). Kültür Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Şavalanı H. (2003). Duniya cahanimi. Elbrus. google scholar
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Tavmurzayev, D. M. (2015). Asmaran. Tetragraf. google scholar
• Tesniere, L. (1959). Elements de syntaxe structurale. Librairie G. Klincksieck. google scholar
• Töppelanı A. (2006). Altın hardar. Elbrus. google scholar
• Uğurlu, M. (2001). Türk lehçelerinin aktarımında valenz sözlüklerin önemi. N. Demir, E. Yılmaz (Haz.). Doğu Akdeniz Üniversitesi Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 197-206). Doğu Akdeniz Üniversitesi. google scholar
• Van Valin, R. Jr. (1999). Generalized semantic roles and the syntax-semantics interface. 10 Ekim 2023. Erişim adresi: https://rrg.caset.buffalo.edu/rrg/vanvalin_papers/gensemroles.pdf google scholar