Türklerin Dinî Terim Oluşturma Yöntemleri: TİEM 73 ve Özbek Türkçesi Kur’an Tefsiri Örnekleri

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 3, 803 - 819, 30.12.2024

Sema Eynel , Ezgi Demirel Kamanlı

https://doi.org/10.26650/TUDED2024-1554629

Öz

Toplumların sosyal, siyasal, dinî yaşantıları ve gelişmişlik düzeyleri terim zenginliğiyle doğru orantılıdır. Türkçe, terim üretme yöntemleri oldukça zengin olan bir dildir. Sosyal yaşamlarındaki gelişimi dillerinden takip edebileceğimiz Türkler, bunun en güzel örneğini değişen dinî yaşantılarını dillerine yansıtarak gösterir. Türkler, tarih boyunca pek çok dini kabul etmiş ve bu dinlere ait terminolojiyi dillerinin imkânları çerçevesinde geliştirmiştir. Telif eserleri Türkçeye tercüme ederken terminolojiyi Türkçeleştirmeye önem vermişler ve dilin farklı üretim yollarını devreye sokmuşlardır. Dilin gelişimine paralel olarak terim üretme yöntemlerinin de gelişip gelişmediği araştırmanın çıkış kaynağını oluşturmaktadır. Kur’an’ın tercümeleri Türkçenin dini terminolojisindeki gelişimi gösterecek önemli bir veri kaynağıdır. Bu amaçla çalışmada Türkçenin ilk Kur’an tercümelerinden olan Türk İslam Eserleri Müzesi 73 numaralı eser (TİEM 73) ile eski Türkçenin devamı niteliğindeki Özbek Türkçesi ile kaleme alınmış tercüme ve tefsirler kapsam sınırını oluşturmaktadır. Çalışmada bu eserler karşılaştırmalı doküman analizi yöntemi ile ele alınmış ve alan yazında bir eksiklik olduğu tespit edilen dinî terimlerin oluşum yöntemleri bakımından incelenmesi amaçlanmıştır. Bu doğrultuda farklı yöntemlerle oluşmuş dinî terimlerin irdelenmesine öncelik verilmiş ve bunlarla ilgili çıkarımlarda bulunulmuştur. Türkçenin dinî terminoloji zenginliğinin ortaya koyulduğu çalışmada, Türkçe Kur’an tercümelerindeki dinî terimleri kapsayan ortak bir terminolojinin oluşmasının önemi vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

TİEM 73, Özbek Türkçesi, Kur’an tefsirleri, dinî terim, terim oluşturma yöntemleri

Methods of Creating Religious Terms in Turkish: TIEM 73 and Uzbek Turkish Quran Exegesis

Öz

The social, political, and religious dimensions of cultures, together with their developmental status, are significantly connected with vocabulary richness. Turkish is a language that utilizes intricate mechanisms for term formation. The Turkish language provides a view into the evolution of religious practice in the country, offering insights into the social history of the region. Historically, the Turks have adopted multiple religions and have cultivated words pertaining to these faiths within the constraints of their language. In the translation of copyrighted works into Turkish, much attention has been devoted to utilizing Turkish vocabulary and employing various linguistic formation techniques suitably. The research commences by assessing whether the processes of terminology formation have progressed in tandem with the evolution of the language. The translations of the Quran, a textual source that has shaped Turkish views for about 1000 years, offer significant insights for examining the evolution of religious terminology in Turkish. The work focusses on TIEM 73, one of the earliest Turkish translations of the Quran, and the exegesis produced in Uzbek Turkish, a continuation of the ancient Turkish language. This study employed comparative document analysis to investigate these works, with a particular focus on the formation tecniques of religious terminology that have been identified as lacking in the existing literature. In this context, emphasis was placed on analyzing religious terminology created through various ways, and conclusions were drawn accordingly. The study highlighted the abundance of Turkish religious vocabulary and underscored the necessity of establishing a unified terminology for religious concepts in Turkish Quran translations.

Anahtar Kelimeler

TIEM 73, Uzbek Turkish, Quran exegesis, religious term, methods of term formation

Kaynakça

• Akar, A. (2024). Tarihi Türk lehçelerinde din terimlerinin oluşumu. A. Akpınar A. (Ed.). Tarihî Türkçe Kur’an Tercümeleri Üzerine Araştırmalar içinde (s. 1-9). İstanbul: Kriter Yayınları. google scholar
• Alibekiroğlu, S. (2017). Türkçenin sözcük türetme yolları. Gaziantep University Journal of Social Sciences (16), s. 35-46. DOI: https://doi.org/10.21547/jss.283259. google scholar
• Deniz, S. (2019). Karahanlı, Harezm ve Kıpçak Türkçesi eserlerinde dinî terimler. (Doktora Tezi). Fırat Üniversitesi, Elazığ. google scholar
• Eker, S. (1998). Kutadgu Bilig’de Türkçe İslami terimlerin kaynakları üzerine. Bilig (38), s. 103-122. google scholar
• Ergün, M. (1998). Eski Türklerde dini terimler. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul. google scholar
• Güzelderen, B. (2020). VIII-XIII. yüzyıl metinlerinde Türkçe dinî söz varlığı. (Doktora Tezi). Akdeniz Üniversitesi, Antalya. google scholar
• Kaan Çelikten, E. (2022). Eski Türkçeden Türkiye Türkçesine kadar gelen dinî terminoloji. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (1), s. 89-99. DOI: http://dx.doi.org/10.25068/ dedekorkut520. google scholar
• Karaman, B. İ. (2009). Terim oluşturma yöntemleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten (57/2), s. 45-59. DOI: https://doi.org/10.29000/rumelide.843314. google scholar
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) giriş-inceleme-metin-dizin. (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara. google scholar
• Kurt, Y. T. (2018). Harezm Türkçesi metinlerinde dinî terimler. (Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi, Kayseri. google scholar
• Memmedova, A. (2017). Mukaddimetü’l-Edeb’de Türkçe İslami terimler. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi (IV/II), s. 449-462. DOI: https://doi.org/10.16985/MTAD.2017233889. google scholar
• Nalbant, B. & Eynel, S. (2015). Tanrı adları örneğinde Türkçe tarihî metinlerde terim türetme yolları. Türk Kültürü (2), s. 69-94. google scholar
• Nalbant, M. V. & Ağca, M. (2020). Eski Uygur Türkçesi metinlerinin sözlükselliği ve sözlük yöntemi: Metin içi sözlük. Türkbilig (39), s. 95-105. google scholar
• Özönder Barutçu, S. (2003). Erken Orta Türkçede Buddhist ve İslâmî terminoloji üzerine bir karşılaştırma. KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi (V/1), s. 13-31. google scholar
• Sarı, İ. (2015). Türkçede ekleme dışı sözcük yapımı ve sözlükselleşme. (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara. google scholar
• Şaş, A. K. (2020). Türkçede terim oluşturma yolları ve bilişim terimlerinin oluşum süreçleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi (21), s. 242-256. DOI: https://doi.org/10.29000/rumelide.843314. google scholar
• Tanyu, H. (1978). Türklerin dinî tarihçesi. İstanbul: Türk Kültür Yayını. google scholar
• Tepeli, Y. (1997). VIII. yüzyıldan XV. yüzyıla kadar dinî metinler ve Türkçe. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (8), s. 13-22. DOI: https://doi.org/10.14222/Turkiyat1236. google scholar
• Tezcan, S. (1978). En eski Türk dili ve yazını. Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe içinde (s. 271323). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. google scholar
• Türk, O. (2023). Mahmut Bin Şeyh Fahreddin’in Şükür-nâme adlı eserindeki dinî terimler. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (20/3), s. 1281-1296. DOI: https://doi.org/10.33437/ ksusbd.1359660. google scholar
• Topal, E. (2012). Karahanlı Türkçesi Kur’an tercümesi ile Yeni Uygur Türkçesi Kur’an tercümesinde dinî söz varlığı - karşılaştırmalı inceleme -. (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara. google scholar
• Uyanık, İ. (2016). Doğu ve Batı Türkçeleriyle yazılmış ilk tefsirli Kur’an tercümelerinde din terimleri. (Yüksek Lisans Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun. google scholar
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 235v/3-450r/7) giriş-metin-inceleme- analitik dizin. (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara. google scholar
• Üşenmez, E. (2006). Türkçe ilk Kur’an tercümesi ve tercümedeki İslami terimlerin Türkçe karşılıkları Üzerine. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi (1), s. 89-99. google scholar
• Yaşarbaş, B. (2022). Tarihî Türk yazı dillerinde dinî terimler. (Yüksek Lisans Tezi). Erzurum Teknik Üniversitesi, Erzurum. google scholar
• Yavi, F. (2019). Tarama Sözlüğü’nde Türkçe dini terimler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi (8/3), s. 1402-1436. DOI: http://dx.doi.org/10.7884/teke.4566. google scholar
• Zeytinkaya, D. (2019). Çeviri eğitiminde terim bilim ve terim yönetim araçlarının kullanımı. (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul. google scholar
• Zülfikar, H. (1991). Terim sorunları ve terim yapma yolları. Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Google. “Google Gizlilik Politikası”. Son güncelleme 25 Ağustos, 2024. https://sozluk.gov.tr/. google scholar
• Google. “Google Gizlilik Politikası”. Son güncelleme 25 Ağustos, 2024. https://quranenc.com/tr/browse/ uzbek_sadiq. google scholar
• Google. “Google Gizlilik Politikası”. Son güncelleme 25 Ağustos, 2024. https://quranenc.com/tr/browse/ uzbek_mansour. google scholar