İKİ ÖNCÜ AMERİKALI MİSYONERİN KALEMİNDEN 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA NAHÇIVAN VE ÇEVRESİ

Yıl 2017, Cilt: 27 Sayı: 2, 171 - 194, 22.12.2017

Ayşegül Kuş

https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.370065

Öz

Nahçıvan,
oldukça eski bir yerleşim yeridir ve arkeolojik kazı ve araştırmalardan
anlaşıldığı kadarıyla, iskân tarihi paleolitik döneme kadar
uzanır. Nahçıvan’ın İran-Kafkasya, Karadeniz ve Hazar Denizi ile Anadolu
arasındaki ticaret yollarının üzerinde olması, eski çağlardan itibaren pek çok
devletin burada hâkimiyet mücadelesine sebebiyet vermiştir. Urartular, Medler, Persler,
Seleukos Krallığı ve Sasaniler bu devletlerden bazılarıdır. Hz. Osman devrinde Dvin
ve Tebriz gibi önemli şehirler ele geçirildikten sonra Nahçıvan da alınmıştır. Abbasiler döneminden itibaren günümüzdeki Azerbaycan
topraklarına yerleşmeye başlayan Türkler, Selçuklular zamanında bölgeyi ele
geçirmişlerdir. Moğol istilası esnasında büyük
zarar gören şehir, bu dönemde Altınordu ve İlhanlı hâkimiyeti altına girmiştir.
15. yüzyılda bölgede yaşanan hâkimiyet mücadelesine
Karakoyunlular, Akkoyunlar ve Safeviler de katılmıştır. 1514 yılından itibaren
Nahçıvan, yer yer Osmanlı yönetimine girmiş ve çıkmıştır. III. Mehmed döneminde
Osmanlı topraklarında baş gösteren Celali isyanlarını fırsat bilen Safeviler, 1603’te Nahçıvan’ı tekrar kendi topraklarına katmayı
başarmışlardır. 19. yüzyılın başlarında ise
Kafkaslar, Rusya ile İran arasında tam bir hâkimiyet mücadelesine sahne olmuş
ve Nahçıvan, Kafkaslarda yayılmacı bir politika izleyen Rusya tarafından
1827’de işgal edilerek Rus yönetimi altına girmiştir.
Doğuya yönelik ilgilerinin bir uzantısı olarak
çok sayıda batılı seyyah ve araştırmacı siyasi, sosyal ve ekonomik vb. çeşitli amaçlar doğrultusunda Kafkasya’ya gelmişlerdir. Bu
ilgi özellikle 19. yüzyılda, sömürgeciliğe ve batılı
devletlerin emperyalist emellerine koşut olarak daha da artmıştır. Bu nedenle,
ülkelerinin birtakım siyasi ve ekonomik çıkarlarını gözetmek adına çok sayıda
batılı seyyah ve araştırmacı doğuya çeşitli seyahatler yapmışlardır. Bu
seyyahlardan ikisi, 19. yüzyılın ilk yarısında
Anadolu, Ermenistan ve Kuzey batı İran’ı ziyaretleri esnasında bölgeye gelen Amerikan Board misyonerlerinden Eli Smith ve H. G. O.
Dwight’tır. Bu çalışmanın amacı onların Nahçıvan’daki
ziyaretleri esnasında kaleme aldıkları gezi notlarından yola çıkarak 19.
yüzyılın ilk yarısında bölgenin içinde olduğu, özellikle fiziki ve
sosyo-kültürel durumu ele alarak değerlendirmek ve bölge tarihinin
aydınlatılmasına katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Misyoner, Eli Smith, H. G. O. Dwight, Nahçıvan, fiziki yapı, siyasi yapı, sosyo-kültürel yapı, ekonomik yapı

NAKCHIVAN AND ITS VICINITY IN THE FIRST HALF OF THE 19TH CENTURY FROM THE PEN OF THE TWO PIONEER AMERICAN MISSIONARIES

Öz

Nakhcıvan is an
ancient place; the findings of archaeological excavations and research that the
settlement dates back to the Paleolitic era. Since ancient times, the strategic
importance of Nakhchivan, due to its situation on the trade routes between Iran-Caucasia,
the Black Sea–The Caspian Sea and Anatolia, led to many nations fighting for
domination in the region. These nations included the Urartians, Meds, Persians,
the Kingdom of Seleukos, and the Sassanids. During the reign of Caliphate Osman,
such towns as Dvin in Armenia and Tabriz in Iran, and then Nakhchivan, were
taken. The Turks, who had started to settle in Azerbaijan during the reign of
Abbasis, took the region during the period of Seljuks. During this period, Nakhchivan,
which was considerably destroyed during the invasions of the Mongols, remained
under the domination of the states of Golden Horde and Ilhans. In the 15th
century, Akkoyunlus, Karakoyunlus, and the Safevis also fought for domination
in the region. From 1514 onwards, Nakhcıvan slipped in and out of the Ottoman
administration. In 1603, during the reign of Selim III, when the Celali events
emerged, the Safevis retook Nakhcıvan. At the beginning of the 19th century,
Caucasia was the location of the battle for domination between Russia and Iran,
and in 1827 Nakcıvan was invaded by Russia following an expansionist policy. As
result of their political, social, and economic purposes interests in the east,
several western travelers
and researchers visited the region. This interest increased, especially during
the colonialism of the 19th century. Therefore, many western travelers and
researchers visited the Ottoman lands in order to pursue their country’s
political and economic interests. Two such travelers were the American Board
missionaries Eli Smith and H.G.O. Dwight, who came to the region in the first
half of the 19th century during their visit to Anatolia, Armenia, and north-west
Iran. Using the travelogues they recorded during their visit to Nakhcıvan, this
study aims to evaluate the physical and socio-cultural structure of the region
at the beginning of the 19th century and contribute to the history of the
region.

Anahtar Kelimeler

Missionary, Eli Smith- H. G. O. Dwight, Nakhchivan, physical structure, political structure, socio-cultural structure, economic structure

Kaynakça

• ALAN, Gülbadi, “Amerikan Board Okullarında Yürütülen Misyonerlik Faaliyetleri”, Journal of Islamic Research, 20(4), 2007, s. 464-475. ALEM, J. P., L'Armenie, Paris, 1962. ASLAN, Y., ‘Rus İstilasından Sovyet Ermenistan’ına Erivan (Revan) Vilayetinin Demografik Yapısı (1827–1922)’, Yeni Türkiye, S. 38 (Mart-Nisan 2001), (Ermeni Sorunu Özel Sayısı II), s. 1017-1028. AYDIN, M., Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanlı-Amerikan İlişkilerine Etkisi”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırmaları Merkezi Dergisi (OTAM), s. 19, 2005, s. 80-122. BABACAN, H., 1590 (H.999) Tarihli Tahrir Defterine Göre Revan Kazası, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 1994. BADDELEY, J. F., The Russian Conquest of the Caucasus, London, 1908. BARKLEY, H. C., A Ride Through Asia Minor and Armenia, London, 1891. BELLİ, O., “Tarih Boyunca Ağrı Dağı”, I. Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempozyumu (7-11 Eylül 2005), İstanbul, 2007, s. 4-21. BEYDİLLİ, K., 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler, TTK, Ankara, 1988. BUNİYATOV, Z. M., “Azerbeycan”, DİA, c. 4, İstanbul, 1991, s. 317-32. ELİYEV, F. - M. ELİYEV, Nahçıvan Hanlığı, Bakü, 1996. DİNGEÇ, Emine, “Amerikan Misyoner Okullarının Ermeni Ayrılıkçı Hareketindeki Etkileri Üzerine Bir İnceleme”, Yeni Türkiye, S. 60, 2014, s. 1-10. ERDAL, İbrahim, “Amerikan Belgelerine Göre; Ermeni Milliyetinin Oluşumunda Yabancı Devletlerin ve Yardım Kuruluşlarının Rolü”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, C.II, Erciyes–Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu [EUSAS–II], (22–24 Mayıs 2008), s. 343-358. FEDAKÂR, Cengiz, Kafkasya’da İmparatorluklar Savaşı, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2014, GÜLSOY, Ufuk, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rumeli’den Rusya’ya Göçürülen Reâyâ, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 1993. İLGÜREL, M., “III. Murad”, Red. H.D. YILDIZ, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c.10, Zafer Matbaası, İstanbul, 1989, s. 393-401. Kalankatlı Moses, Alban Tarihi, Çev. Yusuf GEDİKLİ, Selenge Yayınları, İstanbul, 2006. KARADENİZ, Yılmaz, Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925), Selenge Yayınları, İstanbul, 2013. KARAGÖZ, H., 1590 Tahririne Göre Nahçıvan Kazası, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2001. KARAMANLI, H. M, ,” Nahcıvan”, DİA, c. 32. İstanbul 2006, s. 294-297. KILIÇ, Davut Osmanlı İdaresinde Ermeniler Arasındaki Dinî ve Siyasî Mücadeleler, Asam Yayınları, Ankara, 2000. KIRZIOĞLU, F., Osmanlılar’ın Kafkas Ellerini Fethi (1451-1490), T.T.K. Basımevi, Ankara, 1993. KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi - Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Rusya, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara, 1987. KURBAN, V., “18.-19. Yüzyıllarda Azerbaycan Şehirlerinde Sosyal ve Siyasi Durum”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 11, S. 1, 2009, s. 177-193. KÜÇÜK, Mehmet Alparslan, Ermeniler Arasında Protestanlığın Yayılışı ve Protestan Ermeniler (Türkiye Örneği), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2005. MADRAN, E., “Seyahatnamelerde Anadolu Kenti”, IX. Türk Tarih Kongresi, (21-25-Eylül 1981), c. III, TTK, Ankara, 1985, s. 1303-1322. MEHMEDOVA, İ., “18.-19. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan’ın Nüfus Yapısı”, Yeni Türkiye, S. 60, 2014, s. 1-34. _____, “18. ve 19.Yüzyılların Başlarında Azerbaycan’ın Araz boyu Bölgeleri ve Nüfusu (İrevan, Nahçıvan, Karabağ Hanlıkları Üzerine)”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, c. 2, S. 3, 2013, s. 12-22. MEMMEDOV, R., Nahçıvan Şeherinin Tarihi Öçerki, Bakû 1977. MERÇİL, E., , “İldenizliler (Azerbaycan Atabekleri)”, Red. H.D. YILDIZ Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c. 9, Çağ Yayınları, İstanbul, 1989, s. 81-110. MINORSKY, V., “Nahçıvan”, İ.A., M.E.B. Basımevi , c. 9, İstanbul, 1998, s. 34-36 MINORSKY, V., “Özbek”, İ.A., M.E.B. Basımevi, c. 9, İstanbul, 1993, s. 488-490. MUSAYEV, İ., Azerbayca’nın Nahçıva’nın ve Zengezur Bölgelerinde Siyasi Vaziyet ve Harici Devletlerin Siyaseti (1917-1921. Yıllar), Bakü Üniversitesi Neşriyatı, Bakü, 1996. MUTLU, Şamil, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2005. Osmanlı Devleti İle Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri -Karabağ-Şuşa, Nahçıvan, Bakü, Gence, Şirvan, Şeki, Revan, Kuba, Hoy- (1578-1914), TC Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 4, Ankara, 1992. ÖZCAN, Tuğrul, Sosyal ve Ekonomik Etkileri Açısından 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı, Gece Kitaplığı, Ankara, 2014. PETERSEN, W., Aus Transcauasian und Armenien, Leipzig, 1885. RICHTER, Julies, A History of Protestant Missions in the Near East, London, 1910. SERBESTOĞLU, İ., Osmanlı Kimdir? Osmanlı Devleti'nde Tabiiyet Sorunu, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2014. SMITH, E., Researches in Armenia Including a Journey Through Asia Minor and into Gorgia and Persia with A Visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas, Vol. II, Corcker and Brewster, Boston, 1833. SÜMER, F., Karakoyunlular, c. 1, T.T.K. Yayınları, Ankara, 1992. ________, “Akkoyunlular”, DİA, c. 2, 1989, s. 270-274. ________, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Selçuklu Tarihi ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1976. UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, T.T.K. Basımevi, Ankara, 1988. TAVERNIER, J. B., Tavernier Seyahatnamesi, Çev. Teoman TUNÇDOĞAN, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2006. TEKDEMİR, Aziz, “XIX. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Osmanlı-İran İhtilafları ve 1821-1823 Savaşı”, Karadeniz, Sonbahar 2009, S. 4, s. 77-95 TURAN, Ö., “Amerikan Misyonerlerinden E. Smith ve H.G.O. Dwigh’e Göre 1830-1831 Yıllarında Ermeniler”, ‘Ermeni Soykırımı’ İddiaları-Yanlış Hesap Talât ve ‘Tehcir’den dönünce, Der. Mustafa ÇALIK, Cedit Neşriyat, Ankara, 2006, s. 191-230. VERDİYAVA, Hacar Y., “İrevan (Revan) Vilayetindeki Demografik Değişiklikler Üzerine”. Türkler, Çev. Bilgehan Atsız GÖKDAĞ, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.175-180. YAKUBOVSKIY, A. Yu, Altın Ordu ve Çöküşü, Çev. Hasan EREN, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1976. YEŞİLOT, O., “Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 36, 2008, s. 187-199. YILMAZ, Ö., “Osmanlı Şehir Tarihleri Açısından Yabancı Seyahatnamelerin Kaynak Değeri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII/2, s. 587-614. ZAMAN, S., Siyasi Coğrafya Açısından Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Pegem Akademi, Ankara, 2014.