ON ETYMOLOGY OF THE WORD arvış IN OLD UIGHUR

Yıl 2018, Cilt: 28 Sayı: 2, 277 - 309, 18.12.2018

Hüseyin Yıldız

https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.497596

Öz

Studies
on the vocabulary of Old Turkic have increased since the discovery of runic
inscriptions and Old Uighur texts. However, there are many words and annexes
that have not been analyzed or solved until today. Examples of such words and
suffixes are arvıš < arva- words
and {-(X)š} suffix derived from verbs. In Old Turkic, when they are be added
the AA suffix to the verbs ending with the open-unrounded vowels, the last
vowels of verbs turns into unrounded vowels: alka- ‘praise, extoll’ >
alkıš ‘praising, prayer, praise, sanctification’; arka(-š)- ‘help, assist’ >
arkış ‘caravan; courier; messenger’; busa(-n)-
‘regret, grieve, sorrow’ > busuš ‘sadness,
sorrow, grief’; karga- ‘anathemize,
beshrew’ > kargıš ‘imprecation,
curse’; küse- ‘wish, intreat’ > küsüš ‘claim, wish’; suvsa- ‘be thirsty’ > suvsuš ‘drink, elixir’; tirkiš ‘caravan; courier’ < tirke- (?); ula- ‘prolong, continue’ >
uluš ‘city, country, state’; üle- ‘split
up’ > ülüš ‘lot, share, part’. The
verb of arva- used in ‘witch, do
magic, say magic’ meanings and the word of arvıš
used ‘magic, spell, magical words’ meanings in Old Uighur are samples for this
problem. In this study, the etymology of arvıš
and arva-(mak) words, which have not yet been discussed in detail, will be
made. Firstly, the phonetic, morphological, semantic and lexical aspects of the
diachronic and synchronic use in various periods of Turkic language will be
examined. The etymology of arvıš / arvaš
and arva- (mak) words in Old Uighur
will be examined by taking into account all aspects of the use of {-(X)š}
suffix in the Turkish language. Furthermore, the origin of arvıš and arva- (mak)
words will be discussed based on the findings, shamanism, abracadabra
and ‘treatment with magic’.

Anahtar Kelimeler

Old Uighur, arvıš, shamanism, abracadabra, etymology

ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE

Öz

Eski
Türkçenin sözvarlığı üzerine yapılan çalışmalar bengü taşların ve Eski Uygur
metinlerinin keşfinden itibaren ivme kazansa da, günümüze kadar inceleme konusu
olmamış ya da incelense de sırrı çözülememiş pek çok kelime ve ek
bulunmaktadır. Bu tür kelimelere örnek olarak arvış < arva- kelimeleri, eklere örnek olarak ise fiilden isim
yapma işlevinde kullanılan {-(X)ş} eki gösterilebilir. Eski Türkçede düz geniş
ünlüyle biten fiillere, fiilden isim yapma eki {-(X)ş} getirilmesi yoluyla
oluşturulmuş isimlerde, fiilin son ünlüsünün daralması dikkat çekmektedir: alka- ‘övmek, methetmek’ > alkış ‘övme, dua, sena, takdis’; arka(-ş)- ‘yardım etmek, arka olmak’ > arkış ‘kervan; haberci, elçi’; busa(-n)- ‘kederlenmek, üzülmek,
endişelenmek’ > busuş ‘keder,
dert, tasa, endişe’; karga- ‘kargamak,
beddua etmek, küfretmek’ > kargış ‘beddua’;
küse- ‘dilemek, istemek’ > küsüş ‘istek, arzu’; suvsa- ‘susamak’ > suvsuş ‘içki, iksir’; tirkiş ‘kervan; haberci’ < tirke- (?); ula- ‘uzatmak, devam etmek, nakletmek, ortaya koymak’ > uluş ‘şehir, ülke, devlet’; üle- ‘taksim etmek’ > ülüş ‘pay, hisse, parça, bölüm’. Eski Uygurcada ‘büyü yapmak,
büyü sözleri söylemek, efsunlamak, okuyup üflemek’ anlamlarında kullanılan arva-(mak) fiili ile ‘büyü, sihir; kamın
söylediği büyülü sözler’ anlamlarında kullanılan arvaş / arvış kelimeleri de aynı duruma
örnek teşkil etmektedir. Bu çalışmada, bugüne kadar hakkında müstakil olarak
durulmayan arvış ve arva-(mak) kelimelerinin Türk dilinin
çeşitli dönemlerindeki art zamanlı ve eş zamanlı kullanımlarının fonetik,
morfolojik, semantik ve leksik yönlerden incelenecek; Eski Uygurca arvış/arvaş ve arva-(mak) kelimelerinin etimolojisi fiilden isim yapan {-(X)ş}
ekinin Türk dilindeki kullanımları tüm yönleri dikkate alınarak yapılacak;
ayrıca elde edilen bulgular ve Şamanizm, abrakadabra kelimesi ve ‘büyü ile
tedavi’ hadisesi gibi folklorik ve kültürel ögelerden hareketle arvış ve arva-(mak) kelimelerinin kökeni meselesi tartışılacaktır. Ayrıca, arvış ve arva- (mak) kelimelerinin kökeni, bulgular, şamanizm, abrakadabra ve magic büyü ile tedaviye
dayalı olarak ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, arvış, Şamanizm, abrakadabra, etimoloji

Kaynakça

• Abh.S SHŌGAITO, Masahiro, 1993, Studies in the Uighur Version of the Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārthā, Volume II, Text, Translation and Commentary and Glossary, Shokado. AY.Çt ÇETİN, Engin, 2012, Altun Yaruk. Yedinci Kitap. Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin, Adana: Karahan Kitabevi. AY.K KAYA, Ceval, 1994, Uygurca Altun Yaruk. Giriş, Metin ve Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. BTS ÖZŞAHİN, Murat, 2017, Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. BT-V ZIEME, Peter, 1975, Berliner Turfantexte V: Manichäisch-türkische Texte, Berlin: Akademie Verlag. CEDEL KLEIN, Ernest, 1971, A Comprehensive Etymological Dictionary of The English Language For Readers of English, Elsevier, Amsterdam, Tokyo. CEDHL KLEIN, Ernest, 1987, A Comprehensive Etymological Dictionary of The Hebrew Language for Readers of English, The Beatrice & Arthur Minden Foundation & The University of Haifa, Jerusalem. CHANTREL, Glynnis, 2004, The Oxford Dictionary of Word Histories. New York: Oxford University Press. CLARK, Larry Vernon, “Turkic Loanwords in Mongol, I: The Treatment of Non-Initial S, Z, Š, Č”, Central Asiatic Journal, 1980, 24/1-2, s. 36-59. CSÁKİ, Eva, 2006, Middle Mongolian Loan Words in Volga Kipchak Languages, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. ÇBH MERT, Abdullah, Eski Uygur Türkçesiyle Çaştanı Bey Masalı (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2014. DAUZAT, Albert; Dubois, Jean; Mitterand, Henri, 1971, Nouveau Dictionnaire Etymologique et Historique, Paris: Librairie Larousse. DEAN, Liz, 2015, Switch Words. How to Use One Word to Get What You Want, London: Harper Collins. Diš.Y YAKUP, Abdurishid, 2006, Dišastvustik. Eine altuigurische Bearbeitung einer Legende aus dem Catuṣpariṣat-sūtra, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. Dkm.E. ELMALI, Murat, 2016, Daśakarmapathāvadānamālā, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. DLT ERCİLASUN, Ahmet Bican; Akkoyunlu, Ziyad, 2014, Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lügâti’t-Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. DS TÜRK DİL KURUMU, 1963-1982, Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. I-XII, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. DTGD Lİ, Yong-Song, 2017, ‘Doğu Türkçesi Grameri’ Dizini, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. DTS NADELYAYEV, V. M., NASİLOV, D. M., TENİŞEV, E. R., ŞÇERBAK, A. M., 1969, Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad: Akademiya Nauk SSSR. EDPT CLAUSON, Sir Gerard, 1972, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford Clarendon Press. EETG BARBORKA, Geoffrey, 1999, Encyclopedic Theosophical Glossary. Theosophical University Pres ( https://www.theosociety.org/pasadena/etgloss/encyclopedic_theosophical_glossary.pdf). ELIADE, Mircae, 1999, Şamanizm. Çev. İsmet BERKAN, Ankara: İmge Yayınları. ERCİLASUN, Ahmet Bican, 1996, “Kara Kam’ın Şiirleri”, Türk Dili. 1996/I, 529, s. 49-54. ERSOY, Feyzi, 2012, Türk-Moğol Dil İlişkisi ve Çuvaşça, Ankara: Gazi Kitabevi. ESD ALYILMAZ, Cengiz, 2004, Eski Türkçenin Sözvarlığının Düz ve Ters Dizimi, Ankara: Kurmay Yayınları. ETG GABAİN, Annemarie von, 1988, Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet Akalın, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. EUDS AYAZLI, Özlem, 2016, Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. EUTD ŞEN, Serkan, 2014, Eski Uygur Türkçesi Dersleri, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları. EUTG ERASLAN, K., 2012, Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. FORNI, Gianfranco, 2013, “Evidence for Basque as an Indo-European Language”, Journal of Indo-European Studies. 41/1-2, s. 1-142. HAENISCH, Erich, 1939, Wörterbuch zu Mangholun Niuča Tobčaan (Yüanchʁao pishi), Geheime Geshichte der Mongolen, Leipzig: Otto Harrassowitz. HENDRICKSON, Robert, 2008, Encyclopedia of Word and Phrase Origins, New York: Facts on File. HTS GÜRSOY-NASKALİ, Emine, vd., 2007, Hakasça - Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. İNAN, Abdulkadir, 1976, Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. KAFESOĞLU, İbrahim, 1980, Eski Türk Dini, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. KARAAĞAÇ, Günay, 1991, “Eski Metatez Örnekleri”, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, VI, s. 85-102. KED SHNITNIKOV, B. N., 1966, Kazakh-English Dictionary. London, The Hague, Paris: Indiana University Publications. KEK, ÖZTÜRK, Rıdvan, 2014, Köktürkçe El Kitabı, Konya: Palet Yayınları. KEUD ÖLMEZ, Mehmet, 2017, Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri, Kesit Yayınları, İstanbul. KkRS БАСКАКОВ, Н. А., 1958, Қарақалпақша-Русша Сөзлик, Ө3бекстан Сср Илимлер Академиясы, Москва. KKS ÇULHA, Tülay, 2006, Karaycanın Kısa Sözvarlığı. Karayca-Türkçe Kısa Sözlük, İstanbul. KÖK, Ali, 2016, “Modern Oğuz Türkçesi Diyalektlerinde Göçüşme”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 5/15, s. 406-430. KS YUDAHIN, K. K., 1998, Kırgız Sözlüğü. Çev. Abdullah Battal TAYMAS, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KYS SHAW, Robert Barkley, 2014, Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, Çev. Fikret YILDIRIM, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KzTS KOÇ, K. vd., 2012, Kazak Türkçesi - Türkiye Türkçesi Sözlüğü / Қазақша Түрікше Сөздік, Almatı. LECOUTEUX, Claude, 2015, Dictionary of Ancient Magic Words and Spells. From Abraxas to Zoar, Toronto: Inner Traditions. LESSING, Ferdinand D., 1960, Mongolian-English Dictionary, Berkeley - Los Angeles: University of California Press. LESSING, Ferdinand D., 2003, Moğolca-Türkçe Sözlük, Çev. G. KARAAĞAÇ, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. LO TOPARLI, Recep, 2000, Ahmet Vefik Paşa. Lehce-i Osmânî, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ME YÜCE, Nuri, 2014, Ebul Kāsım Cārullāh Maḥmūd Bin ‘Omar Bin Muḥammed Bin Aḥmed Ez-Zamaḫşarī El-Ḫvārizmi. Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. MEROLLE, Vincenzo, 2004, “On the Cultural Unity of Europe and a European Dictionary Project” Coll. Antropol. 28/Suppl.1, s. 275–284. NİŞANYAN, Sevan, 2018, Nişanyan Sözlük. Çağdaş Türkçenin Etimolojisi, İstanbul: Liber Plus Yayınları. ONIONS, Charles Talbut, 1978, The Oxford Dictionary of English Etymology, Oxford: Oxford University Press. OTG TEKİN, Talat, 2003, Orhun Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları, İstanbul. ÖHTS ARIKOĞLU, Ekrem, 2005, Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları. ÖZTÜRK, Abdulkadir, Karay Türkçesinin Tarihî ve Çağdaş Kıpçak Türkçesiyle Karşılaştırmalı Söz Varlığı – Fiil, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış, Doktora Tezi, Kayseri, 2015. PARTRIDGE, Eric, 2006, Origins. A Short Etymological Dictionary of Modern English, Routledge - Taylor & Francis, London and New York. PEF POWSZECHNEJ ENCYKLOPEDİİ FİLOZOFİİ / Universal Encyclopedia of Philosophy (http://www.ptta.pl/pef/haslaen/a/abraxas.pdf) RÓNA-TAS, Andreas, 1982, “Loan-Words of Ultimate Middle Mongolian Origin in Chuvash”, Studies in Chuvash Etymology I., Ed. Andreas RÓNA-TAS, Szeged, s. 66-134. SC CLAUSON, Sir Gerard, 1960, Sanglax. A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Xān. Facsimile Text with an Introduction and Indices, London. SEREBRENNİKOV, B. A., Gadjieva, N. Z., 2011, Türk Yazı Dillerinin karşılaştırmalı Tarihi Grameri, Çev. Tevfik HACIYEV - Mustafa ÖNER, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. SGTY ТЕНИШЕВ, Э. Р. vd., 2006, Сравнительно-Историческая Грамматика Тюркских Языков. Пратюркский Языкоснова. Картина Мира Пратюркского Этноса По Данным Языка. Наука, Москва. STS TÜRK DİL KURUMU. Sesli Türkçe Sözlük. http://tdk.gov.tr/...=seslissozluk (Erişim Tarihi: 12.09.2018). SY.O ODA, Juten, 2010, A Study of Buddhist Sutra Called Sekiz yükmek yaruq or Sekiz törlügin yarumış yaltrımış in Old Turkic, Hozokan, Kyoto. SYY ПЕКАРСКИЙ, Э. К., 1958, Словарь Якутского Языка. I, Москва: Академия Наук СССР. ŞENER, Cemal, 1996, Şamanizm, İstanbul: BDS Yayınları. ŞS KURPEŞKO TANAGAŞEVA, N. N.; AKALIN, Şükrü Haluk, 1995, Şor Sözlüğü, Türkoloji Araştırmaları, Adana. TAS RYUMİNA-SIRKAŞEVA, L. T.; KUÇİGAŞEVA, N. A. 2000, Teleüt Ağzı Sözlüğü. Çev. Şükrü Haluk Akalın - Caştegin Turgunbayev, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. TEKİN, Şinasi, 2002, “Eski Türkçe”, Türk Dünyası El Kitabı. II. Dil-Kültür-Sanat, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, s. 69-119. TS AKALIN, Şükrü Haluk, vd., 2011, Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. TTAS TÜRK DİL KURUMU. Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü. http://tdk.gov.tr/...=ttas (E.T. 12.09.2018) UM.S SHŌGAITO, Masahiro, 2003, Uighur Manuscripts in St. Petersborg Chinese texts in Uighur script and Bodhist Uighur texts, 京都大学大学院文学研究科, Graduate School of Letters Kyoto University. UWV RÖHRBORN, Klaus, 2010, Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. I. Verben. Band 1: ab- – äzüglä-, Stuttgart: Franz Steiner Verlag. w|aish http://www.aish.com/sp/ph/English-Words-with-Hebrew-Origins.html w|etym Online Etymology Dictionary. https://www.etymonline.com w|mw https://www.merriam-webster.com/dictionary/abracadabra YCU МАЛОВ, С. Е., 1957, Язык желтых уйгуров: Словарь, грамматика, Алма-Ата.