İngiliz Yıllık Raporlarına Göre Türkiye’deki Ekonomik Gelişmeler (1970-1980)

Yıl 2019, Cilt-29 Sayı-Özel Sayı, 169 - 195, 31.12.2019

Behçet Kemal Yeşilbursa , Miraçhan Yılmaz

Öz

Bu makale İngiliz diplomatların gözünden 1970 ile 1980 yılları arasında Türkiye’deki ekonomik gelişmeleri ele almayı amaçlamaktadır. Aynı zamanda konunun uzmanı olmayanların 1970’li yıllardaki Türk ekonomisi hakkında daha fazla bilgi edinmesini hedeflemektedir. 1960 darbesinden ilk kârlı çıkan, feshedilen Demokrat Parti’nin devamı olan ve ordunun engelleme çabalarına rağmen 1961 ile 1971 arasındaki bütün genel seçimlerde rakibi Cumhuriyet Partisi’nden (CHP) daha fazla oy alan Adalet Partisi oldu. Adalet Partisi başlangıçta CHP ile kısa ömürlü koalisyonlar kurmak zorunda kaldı. Ancak 1965 seçimindeki net zaferden sonra yeni lideri Süleyman Demirel’in başkanlığında tek başına bir hükümet kurmayı başardı. Demirel oldukça siyasallaşmış bir planlı ekonomi programı üzerindeki kontrol yetkisini kullanarak partinin örgütsel gücünü pekiştirdi. Ama aynı Demirel liderliği altındaki sağ unsurların kendisinden uzaklaşarak Milliyetçi Hareket Partisi ve İslamcı Milli Nizam Partisi gibi yeni örgütlenmeler kurması suretiyle bu gücün giderek zayıflamasına da tanıklık etti. Bu durumu açıklamaya yönelik gerekçelerden biri, sık sık birbiriyle çelişen ekonomik çıkarların giderek atması nedeniyle artık tek örgüt bünyesinde barınamaz hale gelmesiydi. Diğeri de bazı işçi ve öğrenci örgütlerinin giderek militanlaşmasıydı. Birçok askerin de bu endişeyi paylaştığı ve gittikçe artan idari kargaşa ve siyasi şiddete bir son vermek üzere 1971’de ikinci kez müdahale etmeye dünden hazır olduğu açıktır. Fakat gidişatın sorumluluğunu üstlenen üst düzey generallerin mutabık kalınmış bir reform programı yoktu, dolayısıyla 1961’de tanınan bazı özgürlükleri geri almaya yönelik birkaç anayasal değişiklikle yetindiler. 1970’li yılların Türkiye’sindeki oldukça siyasallaşmış ortam ve bunun 1980’de başka bir askerî darbeyle sonuçlandığı gerçeği ışığında, analistlerin sağlam bir hükümet eksikliğine, devlet yönetiminin birçok parçasının siyasallaşmasına ve artan şiddete birbirinden çok farklı açıklamalar getirmesi muhtemelen kaçınılmazdır. Bazılarıysa daha çok, önce hızlı sosyal dönüşümün, sonra da 1973’ten beri süregelen ve Kıbrıs müdahalesinin ardından Amerikan yardımının kesilmesiyle birleşen yüksek petrol fiyatlarıyla Avrupa’daki Türk işçilerinin gönderdiği dövizlerin azalarak döviz sıkıntısına yol açtığı uzun ekonomik kriz döneminin yarattığı gerilim ve ayrışmalara odaklanmaktadır. Gelişmelerden kuşkusuz bunların hepsinin payı vardı. Ama ayrıca üçüncü askerî müdahalenin gerçekleştiği 1980’de ekonomik durumun, 1980 yılının Ocak ayında İMF ile kararlaştırılan ekonomik istikrar planla birlikte epeyce düzelme gösterdiğini de belirtmek gerekir. Ordunun 1980’deki müdahalesinin yaygın bir destek bulduğuna kuşku yoktur. Fakat bu Türk halkının çoğunluğunun uzun süreli bir askerî yönetime hazırlıklı olduğu anlamına gelmemektedir. Generaller elden geldiğince kısa sürede sivil yönetime dönmek istiyordu. 1980’lerin kalan kısmında Türk siyasetine ANAP damga vurdu. Bunun nedenlerinden biri ANAP’ın Türkiye’yi korumacı, içe dönük bir ekonomiden son derece rekabetçi dünya pazarlarına mamul mal ihracına dayanan bir ekonomiye dönüştürme politikasının sağladığı kısmi başarı idi.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Türk Ekonomisi, İMF, Dünya Bankası, Devlet Planlama Teşkilatı

Economic Developments in Turkey According to British Annual Reports (1970-1980)

Öz

This article aims to reveal the economic developments occurring in Turkey between 1970 and 1980, as seen through the eyes of British diplomats. It is also aimed at the non-specialists who want to understand more about Turkish economy in 1970s. The immediate beneficiary of the 1960 coup was the Justice Party, a successor to the dissolved Democrat Party, which, in spite of military efforts to hold it back, won more votes than its rival People’s Republican Party (PRP) in every general election between 1961 and 1971. Initially, it was forced to join a series of short-lived coalitions with the PRP. However, after its convincing victory in the 1965 election, it was able to form a government of its own under its new leader, Süleyman Demirel. Demirel was the one who consolidated the party’s organizational strength by using his control over what remained essentially a highly politicized programme of planned economic development. However, it was also Demirel who saw this same strength weaken as elements on the right defected from his leadership to form new organizations like the National Action Party and the Islamic National Order Party. One reason generally put forward to explain this phenomenon was the further multiplication of often contradictory economic interests that could no longer be contained within a single organization. Another reason was the growing militancy of a number of workers’ and student organizations. It is clear that many army officers shared this apprehension, and were only too ready to launch a second intervention in 1971 to put an end to a situation of growing administrative chaos and political violence. However, once again, the senior generals who took charge of events had no agreed programme of reforms, and contented themselves with minor constitutional amendments aimed at curbing some of the freedoms granted in 1961. Given the highly politicized atmosphere in Turkey in the 1970s, and the fact that it resulted in yet another military intervention in 1980, it is probably inevitable that analysts tend to highlight quite different explanations for the lack of a firm government, the politicization of most parts of the state administration and the growing violence. Others concentrate more on the underlying stresses and strains posed first by a period of rapid social transformation and then, by a long period of economic crisis from 1973 onwards, when high oil prices combined with a loss of American aid after the intervention of Cyprus and a decline in the remittances sent back by Turkish workers in Europe to produce a crippling shortage of foreign exchange. In the events, of course, all these factors played their part. Nevertheless, it should also be noted that by 1980, the year of the third military intervention, the economic situation had much improved as a result of the introduction of the economic stabilization plan agreed with the IMF in January 1980. There is no doubt that, when it came, the army’s intervention in 1980 had widespread popular support. However, this does not mean that the majority of the Turkish people were prepared to see a long period of military rule. The generals intended to return to full civilian rule as soon as possible. The fact was that ANAP was able to dominate Turkish politics for the rest of the 1980s. One of the reasons for that was the partial success of its domestic policies aimed at transforming Turkey from a protected, inward-looking economy to one based on the export of manufactured goods in the highly competitive world markets.

Anahtar Kelimeler

Turkey, Turkish Economy, IMF, World Bank, State Planning Organization

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• FCO9/1091, Turkey: Annual Review for 1968. FCO9/1308, Turkey: Annual Review for 1969.
• FCO9/1466, Turkey: Annual Review for 1970.
• FCO9/1606, Turkey: Annual Review for 1971.
• FCO9/1831, Turkey: Annual Review for 1972.
• FCO9/2112, Turkey: Annual Review for 1973.
• FCO9/2339, Turkey: Annual Review for 1974.
• FCO9/2442, Turkey: Annual Review for 1975.
• FCO9/2671, Turkey: Annual Review for 1976.
• FCO9/2768, Turkey: Annual Review for 1977.
• FCO9/2885, Turkey: Annual Review for 1978.
• FCO9/3056, Turkey: Annual Review for 1979.
• FCO9/3317, Turkey: Annual Review for 1980.
• FCO9/614, Turkey: Annual Review for 1967.
• FO371/160212, Turkey: Annual Review for 1960.
• FO371/163832, Turkey: Annual Review for 1961.
• FO371/169514, Turkey: Annual Review for 1962.
• FO371/174971, Turkey: Annual Review for 1963.
• FO371/180150, Turkey: Annual Review for 1964.
• FO371/185824, Turkey: Annual Review for 1965.
• FO371/185824, Turkey: Annual Review for 1966.
• Ahmad, Feroz. The Making of Modern Turkey. London: Routledge, 1993.
• Akşin, Sina (ed.). Türkiye Tarihi: Çağdaş Türkiye, 1908-1980. İstanbul: Cem Yayınevi, 2002.
• Avcıoğlu, Doğan. Türkiye’nin Düzeni. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1968.
• Boratav, Korkut. Türkiye İktisat Tarihi, 1908-2009. Ankara: İmge Kitabevi, 2012.
• DPT, Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı. 1979-1983. Ankara 1978.
• DPT, Kalkınma Planı, Birinci Beş Yıl. 1963-1967. Ankara 1963.
• DPT, Kalkınma Planı, İkinci Beş Yıl. 1968-1972. Ankara 1967.
• DPT, Kalkınma Planı, Üçüncü Beş Yıl. 1973-1977. Ankara 1973.
• Eken, Nazif. Türkiye Kısa İktisat Tarihi. Ankara: ODTÜ Yayıncılık, 2016.
• Gerger, Haluk. Türk Dış Politikası’nın Ekonomi Politiği, Soğuk Savaştan Yeni Dünya Düzenine. İstanbul: Belge Yayınları, 1998.
• Kurtoğlu, Ramazan. Türkiye Ekonomisi, 1838-2010. İstanbul: Destek Yayınları, 2019.
• Lenczowski, George. The Middle East in World Affairs. New York: Cornell University Pres, 1990.
• Oran, Baskın (ed.). Türk Dış Politikası 1919-1980. 1. Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Owen, Roger. State, Power & Politics in the Making of the Modern Middle East. London: Routledge, 1992.
• Pamuk, Şevket. Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Türkiye İstatistik Kurumu, İstatistik Göstergeler, 1923-2010. Ankara, 2011.
• Yalın, Alpay ve Emre Alkin. Olaylarla Türkiye Ekonomisi: Yirminci Yüzyıl Türkiye Ekonomi Tarihi. İstanbul: Humanist Kitap Yayıncılık, 2017.
• Yapp, M. E. The Near East since the First World War: A History to 1995, Longman, 1996.(Yayın Evi eksik) Yenal, Oktay. Cumhuriyet’in İktisat Tarihi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.