Milli Mücadelenin İlk Zaferi: Maraş Millî Mücadelesi ve Maraş’ın Kahramanlığı

Yıl 2019, Cilt-29 Sayı-Özel Sayı, 47 - 74, 31.12.2019

Nejla Günay

Öz

Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra Anadolu İtilaf Devletleri tarafından işgal edildi. Maraş da 1918 yılı sonlarında İngiliz işgaline uğradı. Daha önce tehcir edilen Ermeniler mütarekenin imzalanmasından hemen sonra çıkarılan “Geri Dönüş Kararnamesi”yle memleketlerine dönmeye başladılar. Bu bazı gerginliklerin çıkmasına sebep olabilirdi. Ancak İngilizler, şehri işgal ettikten sonra yerli halkın yaşantısına müdahale etmemeye özen göstermek suretiyle huzursuzluk çıkmasına fırsat vermedi. Maraş’taki İngiliz işgali sekiz ay kadar devam etti ve onların yerini Fransızlar aldı. Fransız ordusu, şehrin en zengin kişisi olan Agop Hırlakyan tarafından finanse edildi. Katolik mezhebine mensup olan Hırlakyan, aynı zamanda 1914 seçimlerinden sonra Osmanlı Mebusan Meclisi’nde Maraş mebusu olarak yapmıştı. Maraş halkı, Müdafaa-i Milliye Cemiyeti kurup örgütlendi. Bu örgütlenme; Evliya Efendi, Aslan Bey gibi isimlerin önderliğinde gerçekleştirildi. Maraş’taki mahallelerin tamamında işgalden kurtulmak için hazırlık yapıldı. Maraşlılar, düşman işgali altında Cuma namazı kılmayı ret ederek Fransızlara ve Fransız üniforması giymiş Ermenilere karşı şehri müdafaa etti. Bunun sonucunda Maraş’ta 22 gün 22 gece süren savaş başladı. Maraşlılar şehri kahramanca savundular. Silah ve kuvvet olarak Fransız ve Ermeniler Maraş halkından daha iyiydi. Psikolojik üstünlük de onlardaydı. Ancak bu üstünlük Maraş halkının kararlılığı karşısında başarılı olmayı sağlayamadı. Maraş halkının elde ettiği başarı TBMM tarafından onurlandırıldı. Maraş’a “İstiklal Madalyası” verildi. Maraş’a “Kahramanlık” unvanı 1973 yılında verildi. Ancak Maraş’a bu unvanın verilmesi için çok daha önce çalışmalar yapıldığı, ancak kanun taslağının onaylanmadığı tespit edilmiştir. Bu çalışmada; Maraş milli mücadelesi ve Maraş’ın düşman işgalinden kurtuluşu incelenecektir. Maraş halkının milli mücadelede gösterdiği kararlılığın, Türk milletinin moralini yükseltmesi ve Anadolu’nun tamamının düşman işgalinden kurtarılması için milletin cesaretini artırması ele alınacaktır. Çalışmada; Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi, Cumhuriyet Arşivi ve ATASE Arşivi’nden elde edilen belgelerle Maraş milli mücadelesinde görev almış kişilerin anıları kaynak olarak kullanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Maraş, Fransız, Ermeni, Kahramanlık unvanı

First Victory of The National Struggle: The National Struggle and Heroism of Marash

Öz

Anatolia was invaded by the Allied Powers after the signing of the Armistice of Mudros. Marash was also invaded by the British towards the end of 1918. The Armenians who had been relocated prior to this started to return to their homelands after the announcement of the ‘Decree of Return’. This could have caused some tension; however, the British did not let these tensions arise by not interfering with the lives of the locals. The British Invasion lasted for approximately eight months after which the French took over the city. The French Army was financed by Agop Hirlakian who was the richest person of the city. Hirlakian, who was a catholic, also served as a representative of Marash in the Ottoman Parliament after the 1914 elections. The people of Marash formed a national defense community and got organized. This was pioneered by people such as Evliya Efendi and Aslan Beg. Preparations were made to save all the neighborhoods of Marash. The people of Marash refused to practice Friday’s prayers when the city was under invasion and defended the city against the French and the Armenians wearing French uniforms. As a result, a war broke out which continued for 22 days and 22 nights. The people of Marash heroically defended the city. The French and the Armenians were much better equipped, and also had the numbers and psychological advantage; however, the determination of the people of Marash prevailed. The victory of Marash was honored by the Turkish Parliament and Marash was given the ‘Medal of Liberty’. The ‘Heroism’ title was given to Marash in 1973. However, it is clear that this title had in fact been given to Marash long before, and this will be discussed in the papers. In this study, the national struggle and the liberation of Marash will be examined. The fact that the determination of the people of Marash increased the moral of the Turkish nation and increased the courage of the people to save the whole of Anatolia will be examined. The main bibliography will consist of documents from the Archive of the Turkish Parliament, Republic Archives and Military Archives as well as the memoirs of the people who served in the national struggle of Marash.

Anahtar Kelimeler

Marash, French, Armenian, Title of Heroism

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
• Başkanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri
• Dâhiliye Şifre Kalemi Evrakı (DH. ŞFR). 97/169 (1337 C 14/15 Şubat 1919).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA). (…..)DH. ŞFR. 98/343 (1337 B 27/ 28 Nisan 1919).
• BOA. DH. ŞFR. 93/300 (1337 08 23/ 9 Mayıs 1919).
• Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Evrakı (DH. KMS). 56-1/42 (1338 M 26/ 21 Ekim 1919).
• Genelkurmay Başkanlığı
• Askerî Tarih, Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi
• (ATASE) ATASE. İSH. Kl. 342, Göm. 63, Fh. 63–1.
• ATASE. İSH. Kl. 72, Dos. 149, Fh.149–1.
• ATASE, İSH. Kutu 22, Göm. 102, Fh. 102–1.
• ATASE, İSH. Kutu 33, Göm. 159, Fh. 159–1;
• ATASE. İSH. Kutu: 109, Gömlek: 112,Fh. 112-1.
• ATASE. İSH. Kutu: 33, Gömlek: 114, Fh. 114–1.
• ATASE. İSH. Kutu: 48, Gömlek: 166, Fh. 166–1.
• ATASE. İSH. Kutu: 48, Gömlek: 167, Fh. 167–1.
• ATASE. İSH. Kutu: 57, Gömlek: 6, Fh. 6–1.
• ATASE. İSH. Kutu: 57, Gömlek: 15, Fh. 15–1.
• ATASE, İSH. Kutu: 109, Gömlek: 115, Fh. 115–1.
• ATASE. İSH. Kutu: 48, Gömlek: 151, Fh. 15–1.
• ATASE. İSH. Kutu: 1329, Gömlek: 39, Fh. 39–1.
• ATASE. İSH. Kutu: 103, Gömlek: 65, Fh. 95-2.
• ATASE. İSH. Kutu: 103, Gömlek: 95, Fh. 95-5.
• ATASE. İSH. Kutu: 103, Gömlek: 95, Fh. 95-7.
• ATASE. İSH. Kutu: 115, Gömlek: 121, Fh.121–3.
• ATASE. İSH. Kutu: 204, Gömlek: 30, Fh.31-1.
• ATASE. İSH. Kutu: 57, Gömlek: 13, Fh.13-4, 13-6, 13-7.
• ATASE. İSH. Kutu: 57, Gömlek: 14, Fh.14-1.
• ATASE. İSH. Kutu: 57, Gömlek: 17, Fh.17–8.
• ATASE. İSH. Kutu: 57, Gömlek: 49, Fh. 49–1.
• ATASE. İSH. Kutu 119, Göm. 81, Fh. 81–1.
• ATASE. İSH. Kutu 57, Göm. 49, Fh. 49–3.
• ATASE. İSH. Kutu 1251, Göm. 113, Fh. 113–1.
• ATASE. İSH. Kutu 638, Göm. 62, Fh. 62–1.
• ATASE. İSH. Kutu 639, Göm. 21, Fh. 21–1.
• ATASE. İSH. Kutu 1501, Göm. 50, Fh. 50–1.
• Cumhuriyet Arşivi (CA). 030.10.66.439.22.
• Milli Savunma Bakanlığı Arşivi Künye Kayıt Defteri
• Yayımlanmış Belgeler
• TBMM Zabıt Ceridesi, D. II, Cilt 17, İctima Senesi II, İctima: 94, 5/4/1341).
• Süreli Yayınlar “Türk Kurtuluş Savaşında Maraş Mücadelesi’nden Kısa Notlar”, Demokrasiye Hizmet Gazetesi, Yıl: 3, Numara: 34+517, 6/2/1953.
• “Türk Kurtuluş Savaşında Maraş Mücadelesi’nden Kısa Notlar”, Demokrasiye Hizmet Gazetesi, Yıl: 3, Numara: 34+516, 11/2/1953.
• “Türk Kurtuluş Savaşında Maraş Mücadelesi’nden Kısa Notlar”, Demokrasiye Hizmet Gazetesi, Yıl: 3, Numara: 517, 12/2/1953.
• “KahramanMaraş meselesi”, Maraş Postası, 13 Ocak 1949.
• “Kilikyada İki Yıl İşgal Valiliği Yapan Bremon’un Hatıraları”, Yeni Adana Gazetesi, çeviren Fevzi Dural, 29 Ekim 1954/31 Aralık 1954.
• Resmî Gazete, Numara 92. 14 Nisan 1341 (14 Nisan 1925). T.C. Resmî Gazete, Sayı 14446. 12 Şubat 1973.
• Araştırma ve Tetkik Eserler, Anılar ve Yayımlanmış Belgeler
• Akbıyık, Yaşar. Milli Mücadelede Güney Cephesi Maraş. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2015.
• Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları. Hazırlayan. Hulûsi Turgut. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2008.
• Bağdadlıoğlu, Adil. Uzun Oluk (İstiklâl Harbinde Maraş). Hazırlayan. Ali Rıza Pişkin. İstanbul: Ülkü Basımevi, 1942.
• Başak, Tolga. Türk ve İngiliz Kaynaklarıyla Mondros Mütarekesi ve Uygulama Günlüğü (30 Ekim-30 Kasım 1918). İstanbul: IQ Yayınları, 2013.
• Brémond, É. La Cilicie en 1919-1920. Paris: Imprimerie Nationale, 1921.
• Clair, Price. “Present Turkish Rule in Cilicia”, Current History, 16:2, (New York 1922): 216–220.
• Compton, Major T. E. “The French Campaign of 1920–21 in Cilicia”, Royal United Service Institution, Journal, 67, (1922): 68–79.
• Doğan, Ayhan. “ Çanakkale’den Cumhuriyet’e Maraşlı Şehitler”, Edik Dergisi, 2015.
• Elliott, Mabel Evelyn. “The 22 Days of Marash: Papers on the Defense of the City Against Turkish Forces Jan.-Feb., 1920”, The Armenian Review, 31, (Spring 1978): 47-69.
• Eyicil, Ahmet. “I.Dünya Savaşı ve Kurtuluş savaşı Mücadelesi Sırasında Maraş’ta Ermeni Mezalimi”, Belleten, LXVII/250, (Aralık 2003): 911–947.
• Gönen, Cengiz. Ulusal Kurtuluş Savaşının İlk Kahramanı. Ankara: Lazer Yayınları, 2005. Günay, Nejla. Maraş’ta Ermeniler ve Zeytun İsyanları. İstanbul: IQ Yayınları, 2007.
• Günay, Nejla. Zoraki İttifaktan Yol Ayrımına İttihat Terakki ve Ermeniler. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2015.
• Hartunian, Abraham H. Neither to Laugh nor to Weep a Memoir of the Armenian Genocide. translated from the original Armenian manuscripts by Hartunian, Vartan, Bostan: Beacon Press, 1968.
• Kerr, Stanley E. The Lions of Marash: Personel Experiences With American Near East Relief 1919–1922. Albany: State University of New York Press, 1973.
• McCarthy, Justin. Osmanlı’ya Veda. Çeviren. Mehmet Tuncel. İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2006.
• Özalp, Yalçın. Ermeni İntikâm Alayı Maraş’ta Vesikalar: 1919–1920. Kahramanmaraş: Selçuk Ofset, 2005.
• Özalp, Yalçın. Mustafa Kemâl ve Milli Mücadele’nin İlk Zaferi. Ankara: Semih Ofset, 1984.
• Özdemir, Hikmet, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık ve Yusuf Halaçoğlu. Ermeniler: Sürgün ve Göç. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2004.
• Pişkin, Ali Rıza. “Maraş İstiklâl Savaşının Tarihi Rolü”, Edik Dergisi, 12 Şubat 1962: 7.
• Saral, Ahmet Hulki ve Tosun Saral. Vatan Nasıl Kurtarıldı. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1970.
• Saray, Mehmet. Atatürk’ün Konuşma ve Yazışmalarında Ermeni Sorunu. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• “The 22 Days of Marash: Papers on The Defense of The Cıty Agaınst Turkısh Forces Jan.-Feb., 1920”, The Armenian Review, 30, (Winter 1977-1978): 382-397.
• Toğuzata, Aslan. “Maraş Sokak Muharebeleri”, Edik Dergisi, (12 Şubat 1961): 7.
• Türk İstiklâl Harbi Güney Cephesi. IV. Cilt. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1966.
• Ünalp, Rezzan F. “Birinci Dünya Harbi Sonunda Maraş’ın İtilaf Devletlerince İşgali ve Maraş Savunması”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, 11 / 22, (Yaz 2018): 205-235.
• Sözlü Kaynak
• Sarıçiçek, Süleyman. Mustafa Çavuş’un oğlu. 86 yaşında, kasap. Görüşme tarihi ve yeri: 8 Temmuz 2016, Kahramanmaraş.