Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshasında Tasvirî Fiillerin Kullanılışı

Yıl 2020, Cilt: 30 Sayı: 2, 327 - 354, 27.12.2020

Senbek Utebekov , Ali Akar

Öz

Bu makalede Divân-ı Hikmet’in Kazakistan’ın Kökşetav Edebiyat ve Sanat Müzesinde bulunan nüshasında karşımıza çıkan tasvirî fiiller ve tasvirî fiillerde kullanılan unsurlar ele alınacaktır. Özellikle bu tür birleşik fiiller hem sözlüksel (leksik) hem de görünüşsel (aspekt) anlamları bakımından incelenecektir. Metinde tespit edilen al-, bar-, bėr-, bol-, ḳal-, kėl-, kėt-, kör-, tur-, yürü- tasvirî fiillerinin sözlüksel anlamları sıralanarak bu anlamlar örneklendirilecektir. Çünkü bu fiillerin tek başına kullanılabilen gerçek ve mecazi olmak üzere birkaç sözlüksel anlamı vardır. Buna paralel şekilde bu fiillerin kullanım sıklığıyla ilgili olarak sayısal verilere de yer verilecektir. Tespit ettiğimiz fiillerin kullanılışıyla ilgili kısımlarda isimlerle kaynaşarak birleşik fiil oluşturabilen bazı fiiller (bol-, ḳal-, bėr-) üzerinde durulacaktır. Bununla birlikte esas fiile getirilen sıfat-fiillerle kaynaşarak karmaşık fiil oluşturan fiillerle (bol-) ilgili kısa bilgilere yer verilecektir. Daha sonra işlevleri kısmında her tasvirî fiilin esas fiile kattığı anlamları, ayrıntılı ve karşılaştırmalı şekilde incelenecektir. Özellikle bu fiillerin esas fiillerle birleşmesini sağlayan zarf-fiil eklerinin kullanımları ve zarf-fiil eklerinin bu tür birleşik fiillere kattığı anlamları açıklanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Divân-ı Hikmet, Kökşetav nüshası, tasvirî fiiller, birleşik fiiller, sözlüksel anlam

The Use of Descriptive Verbs in the Kökşetav Copy of Divân-ı Hikmet

Öz

In this article, the descriptive verbs and the elements used in the descriptive verbs that we encounter in the copy of Divân-ı Hikmet, found in the Kökşetav Literature and Art Museum of Kazakhstan, will be investigated. In particular, compound verbs will be examined in terms of both lexical and aspectual meanings. The lexical meanings of al-, bar-, bėr-, bol-, ḳal-, kėl-, kėt-, blind-, tour- descriptive verbs determined in the text will be listed and these meanings will be exemplified because these verbs have several lexical meanings, which can be used alone, literally and figuratively. Parallel to this, numerical data will be included regarding the frequency of the use of these verbs. In the sections related to the use of the verbs we have identified, some verbs (bol-, shal-, bėr-) that can combine with nouns and form compound verbs will be emphasized. In addition, brief information about the verbs that form complex verbs (bol-) by combining adjective-verbs brought into the main verb will be included. Then, in the functions section, the meanings added by each descriptive verb to the main verb will be examined in detail and comparatively. In particular, the use of adjective-verb suffixes that allow the combination of these verbs with main verbs and the meanings that adjective-verb suffixes add to such compound verbs will be explained.

Anahtar Kelimeler

Divân-ı Hikmet, Kökşetav copy, descriptive verbs, compound verbs, lexical meaning

Kaynakça

• Akar, Ali. Oğuzların Dili, Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
• Akar, Ali. Dede Korkut Kitabı’nda tur- Fiili. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3/1, Winter, 2008, 2-5.
• Argunşah, Mustafa. Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları, 2013.
• Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig. C. III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Ata, Aysu. Harezm-Altın Ordu Türkçesi. İstanbul: Kebikeç Yayınları, 2002.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. İstanbul: Baha Matbaası, 1974.
• Berta, A. Deverablewortbildung im mitelkiptschakisch-Turkischen. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1996.
• Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Coşkun, Volkan. Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Eckmann, Janos. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerinde Araştırmalar, Çev. Osman Fikri Sertkaya, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-. Ankara: Gazi Ünversitesi, 1984.
• Erdal, Marcel. A Grammar of Old Turkic. Brill, Leiden-Boston, 2004 Ergönenç Akbaba, Dilek. Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Filleri. Ankara: Grafiker Yayınları, 2011.
• Gabain, A. Von. “Türkçede Fiil Birleşmeleri”. Türk Dil Kurumu Yayınları Belleten. I. cilt, Ankara, 1953, 16-28.
• Gabain, A. von. Eski Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.
• Ganiyev, A. Fuat. Tatarcada Birleşik Kelime Teşekkülü, Çev. CaşteğinTurgunbayer, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010.
• Gökçe, Faruk. Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2013.
• Güney, Fatma Şahan, “Harezm-Kıpçak Türkçesi Metinlerinde -p turur Yapısı ve Fiillerin Kılınış Özellikleri”, Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildiriler, II. 20-25 Ekim, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2008i 2039-2047.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Harezm Türkçesi ve Grameri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1997.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri. -Fiil- Basit. Çekim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Eraslan, Kemal. Ahmed Yesevi Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Eraslan, Kemal. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012.
• Doğan, Oğuz ve Koç, Kenan. Kazak Türkçesi Grameri. İstanbul: İQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2013.
• Kaymaz, Zeki. Hoca Ahmet Yesevî’nin Hikmetlerindeki Oğuz Türkçesi Unsurları. Türk Dünyası Araştırmaları. 139, Ağustos, Ankara, 2002, 155-162.
• Korkmaz, Zeynep. “Türkiye Türkçesinde ‘iktidar’ ve ‘imkan’ Gösteren Yardımcı Fiiller ve Gelişmeleri”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar. I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995, 107-124.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Muharrem, Ergin. Dede Korkut Kitabı. II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
• Ölmez, Zuhal Kargı. Şecere-i Terakime. Ankara: Simurg Yayınları, 1996.
• Şirin, Hatice. Eski Türk Yazıtlarında Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• Tan, Ali. Kırgız Türkçesinde Tasvir Fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010.
• Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010.
• Toparlı, Recep. Harezm Türkçesi Grameri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 1985.
• Utebekov, Senbek. Divân-ı Hikmet’in Dil İncelemesi - Kökşetav Nüshası - (Metin - Gramer - Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, 2020.