Tarihî Türkçe Metinlerde Farsça İzafet ve Atıf Tamlamalarında Görülen Dudak Uyumu ve Çeviri Yazı Üzerine Birkaç Öneri

Yıl 2021, Cilt: 31 Sayı: Özel Sayı, 115 - 130, 28.12.2021

Mehmet Mustafa Karaca

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.984104

Öz

Bir medeniyet ve kültür dili olarak Türkçe dünyanın en eski yazılı belgelerine sahip dillerden biridir. Türkler tarih boyunca çok geniş coğrafyalarda onlarca devlet kurmuş ve pek çok toplumla temas hâlinde bulunmuşlardır. Bu durum temas edilen toplumlar ile hemen her alanda bazı alışverişleri de beraberinde getirmiştir. Bu alışverişlerin en önemlilerinden biri de şüphesiz dile dair alışverişlerdir. Bu alışverişler kimi zaman kelime ve gramer yapısı şeklindeyken kimi zaman da alfabe şeklinde gerçekleşmiştir. Türk dilinin yazılı metinlerden takip edebildiğimiz en eski dönemi VII-VIII. yüzyıllara dayanmaktadır. VII-VIII. yüzyıllardan günümüze kadar pek çok alfabe değişikliği yaşandığı da malumdur. Özellikle XX. yüzyıl başlarına kadar gerek Köktürk alfabesi gibi millî alfabeler gerekse diğer toplumlardan alınan veya Türkçeye uyarlanan alfabeler incelendiğinde bu alfabelerin Türk dilinin ihtiyaçlarını karşılamakta ve inceliklerini yansıtmakta yetersiz kaldıkları görülmektedir. Bugün özellikle ses bilgisi çalışmalarında alfabelerin yetersizliklerinden kaynaklı olarak bazı seslerin tarihî gelişimini ve değişimini tespit etmek kimi zaman imkânsız hâle gelmektedir. Bunun yanı sıra alıntılanan kelimelerin ve gramer yapılarının ne şekilde imla edileceği de ayrı bir zorluk olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkoloji çalışmalarında önemli ölçüde bir yazım birliği sağlanmış olsa da bazı hususlar henüz çözüme kavuşmamış veya gözden kaçmıştır. Bu yazıda Farsça izafet ve atıf tamlamalarında meydana gelen dudak uyumu incelenerek dudak uyumuna bağlı olarak oluşan imlanın çeviri yazıda nasıl gösterilmesi gerektiğiyle ilgili önerilere yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, Fonetik, Çeviri Yazı, Farsça İzafet Tamlaması, Atıf Tamlaması

A Few Suggestions on Labial Harmony and Translation in Persian Noun and Reference Phrases in Historical Turkish Texts

Öz

As a language of civilization and culture, Turkish is one of the languages used in some of the oldest written documents in the world. Turks have established states in vast geographies throughout history and have been in contact with many societies. This contact has resulted in some exchanges in almost every field. One of the most important of these exchanges is undoubtedly the interaction of languages. In addition to the vocabulary and grammatical structures, there are multiple occasions where foreign alphabets are borrowed. The Turkish language has also undergone many alphabet changes since the 7th-8th centuries, which we can follow through written texts. When both the Köktürk alphabet and the alphabets taken from other societies are examined, it is seen that these alphabets are insufficient to meet the needs of the Turkish language and do not reflect its subtleties, especially until the beginning of the 20th century. Today, it is sometimes impossible to determine the historical development and change of some sounds due to the inadequacies of alphabets, especially in phonetics studies. In addition to this, how to transcript the loanwords and grammatical structures is another challenge. Although transcription unity has been achieved to a great extent in Turcology studies, some issues have not been resolved yet or were overlooked. In this article, the labial harmony occurring in Persian noun and reference phrases will be examined and suggestions will be given about how the orthography, which is formed due to labial harmony, should be shown in the translated text.

Anahtar Kelimeler

Turkish Language, Phonetics, Translation, Noun Phrase, Reference Phrase

Kaynakça

• Akar, Ali. “Eski Oğuz Lehçesinde Alfabe Kaynaklı Fonolojik Bir Sorun: Ünsüzlerin Yazımı.” Türkiyat Mecmuası 31, 1 (2021).
• Akın, Lemi. “Cevâhirü’l-Ma’ânî (Paris Nüshası) Metin ve Söz Dizimi İncelemesi.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2011
• Çoşkun, Recep. “Dâsitân-ı Mustafâ Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler-Tıpkıbasım.” Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019.
• Divli, Feyzullah. “Hikâyât (Giriş, Dil İncelemesi, Transkripsiyonlu Metin, Gramatikal Dizin-Sözlük, Tıpkıbasım).” Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi, 2019.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2008.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları, 2006. Ergin, Muharrem. Osmanlıca Dersleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1997.
• Ersoylu, Halil. Kız Destanı (Hazâ Hikâyet-i Kız Ma’a Cühû). Ankara: TDK Yayınları, 1996.
• Horata, Osman. “Klâsik Edebiyatımıza Ait Metinlerin Neşrinde Karşılaşılan İmlâ ile İlgili Bazı Problemler” I. Eski Türk Eski Türk Edebiyatı Kollogyumu, İLESAM, Ankara, 17-18 Ocak 1992.
• İnce, Adnan. “Tenkitli Metin Kurmada Karşılaşılan Güçlükler ve Çözüm Önerileri” I. Eski Türk Edebiyatı Kollogyumu, İLESAM, Ankara, 17-18 Ocak 1992.
• Kalkan, Sultan. “Abdu’r-rahmâni’d-Darîr Tezkiretü’s-Salât (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük).” Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2012.
• Kaplan, Savaş. “Firdevsî-i Rûmî Süleymân-nâme (29 ve 30. Ciltler) (Giriş-İnceleme -Metin-Dizin-Tıpkıbasım).” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2019.
• Keskin, Gülcan. “Tuhfetü’l-Mülûk (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım).” Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu Üniversitesi, 2020.
• Korkmaz, Zeynep. “Eski Osmanlı Kaynaklarının Yayınında Transkripsiyonla İlgili Değerlendirmeler.” Türkoloj Dergisi 8, 1 (1979).
• Özcan, Hatice. “Kaysûnîzâde Nidâî Muhammed Çelebi El-Ankaravî’nin Menâfi’u’n-Nâs Adlı Eseri (Metin-Dil Özellikleri-Dizin).” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2007.
• Özçelik, Sadettin. “Türkçedeki Farsça Kelimelerde Görülen Ses Olayları.” Türk Dili Dergisi (2002).
• Özkan Fatma, Musa Bağdagül. “Yabancı Dillerin Türkçenin Söz Dizimi Üzerindeki Etkisi.” Bilig 30 (2004).
• Şirin User, Hatice. Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
• Taş, İsmail. “Eski Anadolu Türkçesi Dönemi Eserlerinden Tefsirü’l-Lübâb Tercümesi Üzerine Dil İncelemesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük).” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016.
• Timurtaş, Faruk Kadri. Osmanlı Türkçesine Giriş Eski Yazı-Gramer-Aruz-Metinler. İstanbul: Alfa Yayım Dağıtım, 1999.
• Tuğluk, Mehmet Emin. “17. Yüzyıl’a Ait Harekeli Bir Eser: Kâdirî Muhyiddîn’in Manzum Nasîhat-nâmesi (İnceleme-Metin-Sözlük-Özel İsimler Dizini-Tıpkıbasım).” Doktora Tezi, Adıyaman Üniversitesi, 2018.
• Türk Dil Kurumu. Güncel Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları, 2009.
• Uluscu, Gizem. “Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Miraçname (Metin-Gramer-Dizin).” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2013.
• Ünver, İsmail. “Çeviriyazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler.” Turkish Studies 3, 6 (2008).
• Yapıcı, Ali İhsan. “Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi Metinlerinde İmla Kaynaklı Bir Sorun: Ünsüz Uyumu.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 13, 73 (2020).
• Yastı, Mehmet. “Esrârü’l-‘Ârifîn (İmla-Metin-Dizin).” Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010.
• Yeldan, Fatma. “Risâle-i Su’âl-i İblîs, (Giriş-Ses Bilgisi-Metin-Dizinler-Tıpkıbasım).” Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019