Kaşkay Folklorunda Demonik Varlıklar

Yıl 2022, Cilt: 32 Sayı: 2, 751 - 769, 30.12.2022

Venera Mustafayeva

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1097320

Öz

Eski Türkler doğadaki her şeyin bir ruhu olduğuna inanmaktaydılar. Bu ruhları da eril ve dişil, iyi ve kötü ruhlar olarak tanımlamaktaydılar. Doğa kültünün bir parçası olan bu ruhlar ve iyeler, taşıdıkları özellikleri ve görevlerine göre kara ve ak iyeler olarak adlandırıldı. Kutsal ve koruyucu dişi iyeler olarak görülen Umay Ana, Yer Ana, Su perileri gibi dişil ruhlar, günümüzde de ak iye misyonunu korumuşlardı. Bu iyelerin bazıları ise, iyilik ve koruyuculuk görevlerinden uzaklaşarak Cin, Şeytan, Vurgun gibi kara iyelere dönüşmüşlerdir. Kaşkay folklorunda gizli güçlerinin olduğuna inanılan çok sayıda kara iyenin varlığından söz edilmektedir. Bu kötücül iyeler “Şeytan”, “Cin”, “Vurgun”, “Garabasan”, “Al cini”, “Yel cini” gibi varlıklardır. Bu varlıkların eril ve dişil olduklarına, hissettiklerine, işittiklerine, iyilik ve kötülük getirebildiklerine inanılmaktadır. Çalışmamızda Kaşkay folklorunda kötü yaratıklar çevresinde oluşan inançlar ele alınıp bu inançların mitolojik bağları ve şaman inançları ile olan ilişkileri araştırılmıştır. Çalışmanın verileri, büyük oranda sözlü kaynaklardan yapılan derlemelerden oluşmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kaşkay Türkleri, Kötü ruhlar, Cin, Şeytan, Vurgun

Demonic Beings in Qashqai Folklore

Öz

Ancient Turkic believed that everything in nature had a spirit. These spirits were described as masculine or feminine, and good or evil spirits. These spirits and possessors, which are parts of the nature cult, are named "Black" and "White" possessors according to their characteristics and duties. Feminine spirits such as Umay Ana, Yer Ana, Su Perileri (water nymphs), who are thought to be sacred and protective female possessors, have preserved their mission (Ağ iye) today. Some of these possessors strayed from their duty of goodness and protection and advanced characteristics such as jinn, devil profiteering -black possessor. It is mentioned that there are many black possessors believed to have hidden power in Qashqai folklore. These bad possessors are beings such as "the devil, the jinn, Al jinn, the dwarf, the al jinn, the wind jinn (Şeytan, Cin, Vurgun, Garabasan, Al Cini, Yel cin) and so on". These beings are believed to be both masculine and feminine, with the ability to feel, hear, and do both good and evil. In this study, the beliefs formed around evil creatures in the Qashqai folklore have been discussed, as well as the mythological ties of these beliefs and their relationships with shamanic beliefs will be investigated. The data of the study mostly consists of compilations made from oral sources.

Anahtar Kelimeler

Djinn, Evil spirits, Satan, Vurgun, Turkic of Qashqai, Kaşkay Türkleri, Kötü ruhlar, Cin, Şeytan

Kaynakça

• Aghdam Anavrian, A. (2009). Kaşkay Türklerinde atasözleri, İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Dilek Ataizi-Farzaneh Doulatabadi. (2015). Kaşkay Türkleri, Yeni Türkiye, (Temmuz-Aralık 2015, Kafkaslar Özel Sayısı XI), s. 601-626.
• Ağasıoğlu, F. (2013). Daşbaba, Türkün Daş Yaddaşı, Bakı.
• Altaylı, S, (2005). Azerbaycan Türkçesi Deyimler Sözlüğü, Ankara. Altaylı, S. (2005). Azerbaycan Türkçesi deyimler sözlüğü. Ankara. Aptullah Battal (1934). İbnü- Mühennâ lûgati. İstanbul: T.D.T.C. Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Lüğeti.(2007). Bakı.
• Bayat, F. (2007). Türk mitolojik sistemi 2: Kutsal dişi – mitolojik ana, Umay paradigmasında, ilkel mitolojik kategoriler, iyeler ve demonoloji. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bayatlı, Najdat Yashar Murad. (2009). Irak Türkmenlerinin Halk İnançları ve Bu İnançlar Etrafında Oluşan Halk Edebiyatı Unsurlarının İncelenmesi Ankara, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Beydili, C.(2004).Türk mitolojisi ansiklopedik Sözlük. (çev. Eren Ercan), Ankara. Caferoğlu, A. (1931). Abû-Hayyân Kitâb al-İdrâk li-lisân al Atrâk. İstanbul:Evkaf Matbaası.
• Clauson, Sır Gerard. (1972). An Etymological Dictionary of PreThirteenth-Century Turkish, Oxford. At the clarendon press.
• Çelik, Muhittin. (1997). Kaşkay Türkçesi (Giriş, İnceleme, Metinler, Sözlük), Malatya, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Doktora Tezi,
• David, C. Morisden. (1977). Kaşkay İli’nin geçmişi ve şimdiki durumuna kısa bir bakış, Name-i Nur, Sayı 4-5. Tehran, Ekim.
• Duvarcı, A. (2005). Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar, Bilig Kış / 2005. sayı 32: 125-144.
• Enkin, Emel. (2011). Kaşkay Türkçesinde Farsça Etkisi (Allıncak Ulduzuna göre, Eskişehir, Eskişehir Osmangazi Ünv. SBİ. Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Elbinsoy, İsa. (2019). Göçebeyi Yorumlamak: Lois Beck’in Nomad Eseri Özelinde, İstanbul, İstanbul Üniversitesi, SBE. Genel Türk Tarihi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Güngör, H, Argunşah M .(1991). Gagavuz Türkleri, Tarih-Dil Folklor ve Halk Edebiyatı, Ankara. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hançerlioğlu, O. (2000). Dünya İnançları Sözlüğü, İstanbul. Remzi Kitabevi.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karaaslan, Mehmet. (2010). Kaşkay Türklerinde Geçiş Dönemleri Doğum-Evlenme- Ölüm, Van. Yüzüncü Yıl Üniversitesi. SBE( Yayınlanmamış Doktora tezi).
• Kaşgarlı Mahmut (1985). Divan-ı Lügatit Türk. (çev.: Besim Atalay), C.I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmut (1986). Divan-ı Lügatit Türk. (çev.: Besim Atalay), C.III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Lvova, E. L. vd. (2013b). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: İnsan ve toplum. (çev.: M. Ergun). Konya: Kömen Yayınları.
• Lvova, E. L. vd. (2013b). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: Kâinat ve Zaman, Nesneler Dünyası. (çev.: M. Ergun). Konya: Kömen Yayınları.
• Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi, Cilt. 2 Ankara. T.T.K. Yayınları.
• Perçemli, V. (2011).Gagauz Türklerinde Doğum, Evlenme ve Ölüm Adetleri, İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Radloff, W.(1956). Sibirya’dan Seçmeler, (çev. Ahmet Temir), 2.baskı, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Roux, J.P. (2005). Orta Asyada Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar (çev. Aykut Kazancıgil ve Lale Aslan), İstanbul. Kabalcı Yayınları.
• Seyidov, M.(2018). Azebaycan Xalqının Soykökünü Düşünürken, Elm, Bakı, 2018. Şinasi, Gündüz. (1998). Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara. Vadi yayınları.
• Tarhan, N. (2018). İnanç Psikolojisi ve Bilim, 14. Baskı, İstanbul. Timaş yay.
• Türkmen Halk İnançları. (2005). Aşkabat. Miras yay. (URL-1) https://tr.wikipedia.org/wiki/Urgun (17.02.2021) (URL-2) https://www.acibademhayat.com/karabasan-nedir-nasil-tedavi-edilir (10.12.2021).
• Yuguşeva, N.(2001).Altaylarda Türkler ve İnançları, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, sayı 11: 2001. s.140-151.
• Sözlü Kaynaklar K.K. 1. Ağarezayi, Sajjad, Emele tayfası, Mehter Hana tiresi, İlkokul öğretmeni, Bekâr, Şirazda yaşıyor 1982.
• K.K. 2. Furut Rza Kaşkayi, Emele Tayfası, Elektrik mühendisi, Bekâr, İzmirde yaşıyor. 1986
• K.K. 3. Safari, Ayvazullah, Büyük Keşküllü tayfası, Milli Şair, Evli, Şirazda yaşıyor. 1969.
• K.K. 4. Haqiqat, Sümeyya, Şeşbeyli tayfası, Kuleli tiresi, Psikolok, Evli, Şirazda yaşıyor. 1984.
• K.K. 5. Mosalo, İsmail, Şeşbeyli tayfası, Kuleli tiresi, Banka çalışanı, Evli, Şirazda yaşıyor. 1984.
• K.K. 6. Hezreti, Emad, Büyük Keşküllü tayfası, Doktora öğrencisi, Ankarada yaşıyor. 1986
• K.K. 7. Ciddi Bayat, Bayat tayfası, Emekli hoca. Araştırmacı, Evli, Şirazda yaşıyor. 1956.
• K.K. 8. Esfendiyari, Saleh, Şeşbeyli tayfası, Tarih öğretmeni, Evli, Şirazda yaşıyor. 1985.
• K.K. 9. Yusufi, Zehra, Farsimeden tayfası, Şeybani tiresi, göçebe, obada yaşıyor, 1986. Şahbazi, Şehrabanu, Amale tayfası, İgdır tiresi, Hancanlı tıresi, Köy ebesi, evli, 1941.
• K.K. 11. Geşlaği, Fatime, Rehimli tayfası, 25 yaş, Ev hanımı, Evli, Şirazda yaşıyor. 1996.
• K.K. 12. Safarizadeh, Ağahan, Amele tayfası, İğdir tiresi, Hancanlı bonkusu, Çoban, Xonc şehrinde yaşıyor. 1972.
• K.K. 13. Şükohi, Bulgayis, Amele tayfası, Kadirli tiresi, ev hanımı, Şirazda yaşıyor, 1953.
• K.K. 14. Moghanrahımı, Gholamhosseyin, Rehimli tayfası, Halı tüccarı, Evli, İsfahanda yaşıyor. 1961.
• K.K. 15. Moghanrahımı, Memliket, Rehimli tayfası, Ev hanımı, Evli, Şirazda yaşıyor 1971.
• K.K. 16. Mehrverz, Kamran, Emele tayfası, Behmenbeyli tiresi, İngilizce hocası, evli, Şirazda yaşıyor. 1972.
• K.K. 17. Ekinci, Kiyani Baziyar, Büyük Keşküllü Tayfası, Beydili tiresi, Göçebedir, karaçemen obasında yaşıyor. 1965.
• K.K. 18 Ekinci, Mehranferin, Büyük Keşküllü Tayfası, Beydili tiresi, Göçebedir, karaçemen obasında yaşıyor. 1961.
• K.K. 19 Barzegar, Şahsenem, Amele tayfası, Kutlu tiresi, ev hanımı, Şirazda yaşıyor. 1941.
• K.K. 20 Barzegar, Elmas, Amele tayfası, Kutlu tiresi, Şirazda yaşıyor. 1938.
• K.K. 21 Ezizi, Abbas, B. Keşküllü tayfası, Beydili tiresi, Göçebe, Karaçemen obasında yaşıyor. 1986.
• K.K. 22 Ezizi, Semender, B. Keşküllü tayfası, Beydili tiresi, Göçebe, Karaçemen obasında yaşıyor. 1951.
• K.K. 23 Rizayi Muslum, Emele tayfası, doktora Öğrencisi, Konyada yaşıyor. 1984.
• K.K.24 Haghighat, Samira, Şeşbeyli tayfası, Kuleli tiresi, Şirazda yaşıyor, 1985.
• K.K. 25 Avayxoş Semet, Büyük Keşküllü tayfası, Baharlı tiresi, Şirazda yaşıyor. 1975.
• K.K. 26 Yusufi, Eli, Farsimeden tayfası, Şeybani tiresi, göçebe, obada yaşıyor, 1988.
• K.K. 27Arsalan Mirzayi, yüksek lisans, Şair ve yazar. Semîromda yaşıyor, 1977.
• K.K. 28 Baharlı, Laçın, araştırmacı, dilci, şair. Bulverdi tiresi. Şirazda yaşıyor.
• K.K.. 29. İdir, Velullah, Amele tayfası, İğdır tiresi, Araştırmacı, Borujen şehrinde yaşıyor, 1980.